(...)

Środowisko jest fabryką psychiki społecznej. Zobaczmy, jaką strukturę ma ta fabryka, jak formuje ona świat duchowy milionów jaźni i, co jest ważne, jak ją można przebudować, gdy się uzna to za pożądane.

Mechanizm środowiska składa się z trzech zasadniczych obrabiarek. Pierwszą taką obrabiarką jest coś, co nazwiemy ideomatrycą obiektywną. Tak określamy obiektywne urządzenia formujące psychikę każdego dojrzewającego pokolenia. Te urządzenia są to z grubsza cztery aparaty. Są nimi:

a) aparat norm światopoglądowo-etycznych,
b) aparat wychowania,
c) aparat świadomości grupowo-historycznej,
d) aparat języka i symboli artystycznych.

Każda grupa historyczna, a więc w pierwszym rzędzie naród, chcąc zachować swoją ciągłość, zestala zasady swych dążeń historycznych i oddaje je pieczy specjalnych organów, które mają te zasady wdrążać w umysły nadążających pokoleń. Zazwyczaj łączą się te organy z instytucjami kultu religijnego. Przykładem są bóstwa pogańskie, które wyrażały naczelne dążenia grupy. Aparat wychowania, operując obiektywnymi zestaleniami, jest nastawiony na urabianie młodego pokolenia poprzez narzucanie mu zasad światopoglądowo-etycznych, które kultywuje poprzednio omawiany organ, a następnie wyrabia w młodym pokoleniu sprawności, dzięki którym będzie ono mogło zająć w swoim czasie pełnoprawną pozycję w społeczności dojrzałej.

Aparat świadomości grupowo-historycznej operuje ideowyobrażeniem: czym jest grupa, do czego dążyła/dąży i jakie są jej cele historyczne. Tym ideo­wyobrażeniem nasyca się umysły młodego pokolenia, a zgodnie z nim postępuje dojrzałe.

Aparat języka i symboli artystycznych zawiera w sobie trzon, który omawialiśmy wyżej, z tym że mieści się on w samym narzędziu, którym się operuje codziennie — w stylu języka, w pamięci utrwalonej w pieśniach, przysłowiach, w utworach literackich, architekturze, muzyce itd.

Drugą obrabiarką jest ideomatryca psychologiczna. W przeciwieństwie do ideomatrycy obiektywnej nie posiada ona zestalonych wzorów w nakazach, podręcznikach szkolnych, pracach historyczno-politycznych, książkach literatury pięknej. Jej wzorem pozostaje psychika już uformowanego człowieka dojrzałego lub dojrzewającego, a więc jego oceny, przekonania, poglądy na dobro i zło, przyzwoitość i godziwość itd. Taki człowiek jako żywy twór i norma ocenia wszystko, co się wokół niego dzieje. Stwierdza więc, że to i to jest godziwe lub nie, słuszne lub błędne, szlachetne lub podłe. Ideomatryca psychologiczna stabilizuje i uzupełnia ideomatrycę obiektywną. Operuje ona odpowiednimi aparatami. Są nimi:

a) aparat opinii moralno-publicznej,
b) aparat kręgu rodzicielskiego i rówieśników,
c) aparat opinii ideowo-społecznej,
d) aparat kręgu publiczności czytelników i krytyków.

O ile ideomatryca obiektywna działa wprost na dojrzewający umysł, tyrańsko zmuszając do przyjęcia swych norm i wzorów, to ideomatryca psychologiczna operuje autorytetem i szeregiem sankcji, zmuszając do stosowania jej zaleceń. Są to sankcje — satyryczna, moralna, wyłączająca (ostracyzm etyczny) i prawna. Razem dają potężne narzędzie zachowania ciągłości grupy. Ideomatryca psychologiczna nosi cechy stabilizujące, konserwatywne: możemy nagle zmienić treść aparatów ideomatrycy obiektywnej, wprowadzając inne normy etyczne, inne zasady nauczania, inny pogląd na historyczne zadania grupy — lecz nie można zmienić ideomatrycy psychologicznej, gdyż już uformowany profil duchowy człowieka pozostaje bez zmian do końca życia.

Trzecią obrabiarką są instytucje społeczno-materialne, a więc struktura społeczna, państwowa, urządzenia produkcyjne i stosunki wytwórcze. Będą to więc takie instytucje, jak rycerstwo, feudalizm, industrializm, kapitalizm, socjalizm itd.

(...)