Sprawozdanie
podkomisji do zbadania zgodności Konkordatu z Konstytucją RP
(14 marca 1995 r.,
Warszawa)
Podkomisja w składzie: Irena Lipowicz, Krystyna Łybacka, Maria Nowakowska, Zbigniew Siemiątkowski,
Jan Świrepo pod przewodnictwem Izabelli Sierakowskiej odbyła 2 posiedzenia w dniach: 31 stycznia 1995 r. i 7 marca 1995 r. (Podkomisję powołano 17 stycznia
1995 r.). W posiedzeniach Podkomisji wzięli udział
eksperci: ks. prof. Józef Krukowski (KUL), ks. prof. dr hab. Zachariasz Łyko
(ChAT), prof. dr hab. Ryszard Małajny (UŚl), prof. dr hab. Michał Pietrzak
(UW), ks. prof. Remigiusz Sobański (ATK), prof. Jerzy Wisłocki (PAN). W wyniku dyskusji Podkomisja stwierdziła, że Konkordat podpisany 28
lipca 1993 r. przez Stolicę Apostolską i Rząd RP jest niezgodny z aktualnie
obowiązującą Konstytucją RP:
1.
Zgodnie z art. 82 ust. 2 Ustawy Konstytucyjnej obowiązuje nadal jako zasada
konstytucyjna, a więc nadrzędna w stosunku do innych norm prawnych — zasada
rozdziału Kościoła od państwa. Jak słusznie zauważa w swej odpowiedzi z dnia 26 kwietnia 1994 r. (pismo posłów SLD) Rzecznik Praw Obywatelskich,
Konkordat zawiera w art. 1 odmienną niż w art. 82 Konstytucji normę określającą
stosunek państwa do Kościoła, której przyjęcie przed zmianą Konstytucji
doprowadziłoby do wystąpienia w systemie wewnętrznego porządku prawnego RP
dwóch odmiennych norm dotyczących tej samej materii.
Konsekwencją rozdziału Kościoła od państwa jest niezależność prawa
wydawanego przez oba te podmioty. Ten stan rzeczy jest dotychczas aprobowany
przez istniejące w Polsce władze państwowe oraz świeckie prawa.
Tak więc najpierw powinna ulec zmianie obowiązująca norma konstytucyjna. Pogląd
odmienny jest nie do przyjęcia, chociażby dlatego, że Konstytucję zmienia się
kwalifikowaną większością 2/3 głosów, ustawy zwykłe, a więc zgodę na
ratyfikację, zwykłą większością.
2.
Obowiązująca Konstytucja RP nie zawiera upoważnienia do zawarcia przez organy
państwowe Konkordatu ze Stolicą Apostolską. Postanowienia art. 82 ust. 2 mają
charakter lex specialis wobec
postanowień art. 52 ust. 7 Konstytucji, przyznających organom państwowym
generalne uprawnienia zawierania umów międzynarodowych. Podpisanie Konkordatu
naruszyło zatem art. 82 ust. 2 Konstytucji. Spotykany zwykle w konstytucjach
przepis zawierający upoważnienie do zawierania umów międzynarodowych ze
Stolicą Apostolską, a więc z jednym tylko Kościołem, wynika z faktu, iż
jest to odstępstwo od zasady równouprawnienia wyznań i równouprawnienia
obywateli bez względu na wyznanie. Państwo nie może bowiem tej formy
regulacji prawnej zastosować do innych kościołów i związków wyznaniowych
lecz tylko do zawierania umów ze Stolicą Apostolską, jako władzą zwierzchnią
Kościoła krajowego.
3.
Postanowienia Konkordatu, dotyczące organizowania przez szkoły publiczne nauki
religii (art. 12) oraz powierzające funkcje urzędnika stanu cywilnego
duchownym (przyjmowanie oświadczeń woli nupturientów) i rezygnacja ze sporządzania
aktu zawierania małżeństwa cywilnego (art. 10) naruszają konstytucyjną
zasadę rozdziału Kościoła i państwa (art. 82 ust. 2) oraz wynikający z niej świecki charakter państwa. Z zasady tej wynika zakaz wykonywania funkcji
religijnych przez organy państwowe i powierzania funkcji państwowych
duchownym. Trudno je także pogodzić z art. 1 Konkordatu gwarantującym państwu i Kościołowi katolickiemu wzajemną niezależność i autonomię.
4.
Przepisy Konkordatu dotyczące nauki religii w szkołach publicznych (art. 12)
oraz ślubów kanonicznych (art. 10) naruszają gwarantowaną przez art. 67 ust.
2 Konstytucji zasadę równouprawnienia obywateli bez względu na wyznanie,
przez wprowadzenie kryteriów wyznaniowych do prawa państwa świeckiego.
Powoduje to w konsekwencji różnicowanie uprawnień uczniów w szkołach
publicznych, ponadpodstawowych do samodzielnego decydowania o uczęszczaniu na
naukę religii.
5.
Przepisy Konkordatu dotyczące nauki religii (art. 12) oraz ślubów
kanonicznych (art. 10) naruszają, wynikające z wolności sumienia i wyznania
(art. 82 ust. 1 Konstytucji) prawo do milczenia, z którego wynika zakaz
zmuszania kogokolwiek do ujawniania swych przekonań religijnych.
6.
Przepisy Konkordatu dotyczące cmentarzy katolickich (art. 8 ust. 3 i art. 24)
pozbawiają prawa do chowania na nich zwłok osób innego niż katolickie
wyznania i osób bezwyznaniowych. Grozi to naruszeniem gwarantowanego dotąd
przez państwo wszystkim obywatelom prawa do pochówku. Naruszają one ponadto
zasadę równouprawnienia wyznań, albowiem cmentarze niekatolickie, podlegające
ustawie o cmentarzach będą nadal zobowiązane do grzebania zwłok osób innych
wyznań i osób bezwyznaniowych.
7.
Zdecydowanie różny jest zakres zobowiązań Rzeczypospolitej Polskiej i Stolicy Apostolskiej w dziedzinie ochrony praw człowieka. Podczas gdy RP jest
stroną Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka z 1966 r. i Europejskiej
Konwencji z 1950 r., Stolica Apostolska konwencji tych nie przyjęła. To
stwarza istotny problem, jak się zdaje, dotąd mało doceniany w dyskusjach:
przy ocenie postanowień Konkordatu z 1993 r. trzeba mieć wzgląd nie tylko na
polskie prawo wewnętrzne (z aktualną i przyszłą Konstytucją włącznie),
ale także na międzynarodowe zobowiązania Polski w zakresie ochrony praw człowieka.
Podstawową
zasadą dotyczącą Konwencji Ochrony Praw Człowieka jest zasada
niedyskryminacji między innymi ze względu na wyznawaną religię.
Niedyskryminacja jest jednoznaczna z równością praw. Czy możliwe jest
utrzymanie takiej równości, jeżeli poprzez Konkordat do wewnętrznego porządku
prawnego wprowadzone zostaną przepisy prawa kanonicznego?
Podkomisja do rozpatrzenia zgodności Konkordatu z obowiązującą Konstytucją
RP po przeanalizowaniu opinii ekspertów stanęła na stanowisku, że sam fakt
zawarcia umowy międzynarodowej tego rodzaju da się pogodzić z obecną ustawą
zasadniczą. Zważywszy jednak, iż Konstytucja zawiera wyrażoną expressis
verbis zasadę rozdziału Kościoła od państwa, niektóre postanowienia
Konkordatu okazują się być z nią sprzeczne. Konkordat może więc zostać
ratyfikowany pod warunkiem wyeliminowania tych postanowień, względnie ich
modyfikacji lub uściślenia. Dotyczy to w szczególności:
1.
Art. 1 Konkordatu winien zostać uzupełniony przepisem mówiącym, iż Kościół
katolicki rządzi się własnym prawem w granicach obowiązujących ustaw.
Uzasadnienie. Jest to klauzula często spotykana w konkordatach. Jej brak — wobec formuły o niezależności i autonomii państwa i Kościoła — oznaczałaby,
że Kościół katolicki byłby od państwa całkowicie niezależny i działał
na zasadzie eksterytorialności. Klauzula ta miałaby jeszcze tę zaletę, że
określałaby relacje pomiędzy prawem państwowym a kanonicznym przesądzając,
iż w razie sprzeczności ich norm, normy prawa państwowego są nadrzędne.
2.
Art. 10 Konkordatu mówiący o ślubach kościelnych powinien zostać
uzupełniony dwoma przepisami:
Par. 1. Ślub kościelny może zostać udzielony po uprzednim złożeniu
duchownemu przez każdego z nupturientów oryginału zaświadczenia o braku
przeszkód do zawarcia małżeństwa cywilnego, wydanego przez właściwego urzędnika
stanu cywilnego.
Par. 2. Duchowny udzielający ślubu obowiązany jest sporządzić protokół
zawarcia małżeństwa cywilnego — stosownie do przepisów ustawy o aktach stanu
cywilnego — i przekazać go w terminie 5 dni właściwemu urzędnikowi stanu
cywilnego, który na tej podstawie sporządza akt zawarcia małżeństwa, będący
wyłącznym dowodem zawarcia małżeństwa cywilnego.
Uzasadnienie. Dotychczasowa postać art. 10 Konkordatu jest równoznaczna z naruszeniem reguły niezależności państwowego porządku prawnego oraz
funkcjonalnej odrębności aparatu państwowego i kościelnego. Ponadto cechuje
ją niejasność i nieprecyzyjność sformułowań, luki i niedopowiedzenia, które
mogą powodować rozbieżności interpretacyjne oraz konflikty pomiędzy
duchownymi, małżonkami i urzędnikiem stanu cywilnego. Przebija z niej
niezrozumiała niechęć, a nawet lekceważenie państwowego prawa małżeńskiego.
3. W art. 12. par. 1 Konkordatu określenie „organizują" powinno zostać zastąpione
terminem „umożliwiają".
Uzasadnienie. Zasada rozdziału Kościoła od państwa pociąga za sobą
regułę neutralności światopoglądowej tego ostatniego. Państwo, które naukę
religii organizuje, przestaje być światopoglądowo neutralne. Może co najwyżej
naukę tę umożliwić, dopuszczać bądź tolerować.
4. W art. 14 powinien zostać skreślony Par. 4.
Uzasadnienie. Zasada rozdziału Kościoła od państwa zabrania państwu
subsydiowania szkół wyznaniowych, gdyż jest to sprzeczne z regułą neutralności
światopoglądowej. Można dotować wyższe uczelnie konfesyjne, ponieważ nauka
znajduje się tam na pierwszym miejscu, a indoktrynacja religijna na drugim.
Natomiast w szkołach średnich i podstawowych, nie mówiąc już o przedszkolach, jest odwrotnie.
Rozszerzony
katalog postulatów
1.
Postulaty z katalogu minimalnego.
2. W art. 4 Konkordatu powinna zostać zamieszczona norma mówiąca, iż
samodzielność Kościoła katolickiego w zakresie nadawania osobowości prawnej
jednostkom kościelnym dotyczy jedynie instytucji służących bezpośrednio
celom religijnym i kultowym.
Uzasadnienie. Sformułowania art. 4 zawierają tyle niejasności i luk,
że w praktyce mogą wywoływać nieporozumienia i konflikty.
3.
Do art. 15 Par. 2 Konkordatu należy wprowadzić normę mówiącą, iż wydziały
teologii na uniwersytetach państwowych mogą być tworzone za zgodą senatów
tych uczelni.
Uzasadnienie. Konkordat przewiduje, że status prawny wydziałów
teologii katolickiej regulują umowy między Rządem RP a Konferencją
Episkopatu Polski. Nie mówi natomiast nic, w jaki sposób wydziały te są
tworzone. Zgodnie z ustawą o szkolnictwie wyższym wydziały uniwersyteckie
tworzą się samodzielnie. Idzie więc o respektowanie autonomii
uniwersyteckiej.
4.
Art. 17 Par. 3 powinien zostać skreślony.
Uzasadnienie. Przepis ten nakazuje państwu zatrudnienie kapelanów głównie w więzieniach i szpitalach. Państwo powinno zatrudniać kapelanów w wojsku i zakładach penitencjarnych, ponieważ ogranicza wolność żołnierzy i więźniów. A skoro ogranicza, to winno zapewnić im możliwość odbywania praktyk
religijnych. Natomiast państwo nie ogranicza wolności chorych, stąd kapelani w szpitalach powinni pracować społecznie.
5.
Art. 24 Konkordatu powinien zostać uzupełniony o przepis mówiący, iż jeśli
cmentarz katolicki jest w danej miejscowości cmentarzem jedynym, to jego kościelny
zarządca nie może odmówić przyjęcia zwłok niekatolika.
Uzasadnienie. Jest wprawdzie o tym mowa w ustawie o cmentarzach, ale
dobrze byłoby, gdyby zostało to stwierdzone wyraźnie w Konkordacie.
6.
Konkordat winien zostać uzupełniony o normę przewidującą, że jeśli Kościół
katolicki otrzyma od państwa dotację na jakikolwiek cel, to ciąży na nim
obowiązek rozliczenia się przed nim ze sposobów jej wydatkowania.
Uzasadnienie. Kościół katolicki bardzo nie lubi wszelkiej kontroli
finansowej, ale jeśli już otrzymuje pieniądze podatników, to uczciwość
wymaga, by się z nich rozliczyć.
_____________________
Tekst publikowany w:
„Konkordat Polski 1993. Wybór materiałów źródłowych z lat 1993-1996".
Wybór tekstów: Czesław Janik, Uniwersytet Warszawski, Instytut Nauk
Politycznych, Warszawa 1997. |