W drugim fragmencie cytowanego już raportu Fundacji na Rzecz Różnorodności POLISTREFA odnajdujemy przykłady możliwości kształtowania, w procesie dydaktycznym, klimatu tolerancji. Taką szansę, do czasu wejścia w życie Podstawy programowej wprowadzonej przez Ministra Edukacji Narodowej Katarzynę Hall rozporządzeniem z 23 grudnia 2008 r., dawały podręczniki do języka polskiego zaliczone do grupy trzeciej. W trzeciej grupie znajdują się opisane różnymi tytułami podręczniki dla gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych Do Itaki — ZNAK dla Szkoły [ 1 ]. I trudno zaleźć inne, które do tej grupy można zaliczyć. Treść niektórych z nich została wprawdzie niekiedy zmieniona, w stosunku do omówionego wcześniej programu, ale nie zostały zmienione metody dydaktyczne i otwartość na potrzebę rozwijania dialogu z różnymi społecznościami w Europie i w świecie. Zmiana dotyczy klasy drugiej gimnazjum, w którym powinien pojawić się Motyw „Nauczyciele" (Problematyka: potrzeba i konieczność posiadania oraz tworzenia wzorców i autorytetów moralnych (duchowych przewodników); prezentacja wielkich nauczycieli ludzkości w różnorodnych kulturach, tradycjach i religiach: Budda, Sokrates, myśliciele żydowscy, Chrystus, Dietrich Bonhoffer, Jan Paweł II) [ 2 ]. Jednak rozdział III, w który miał być wymieniony motyw, został zastąpiony przez Mądrości i wolności, w którym niestety, ale nie pojawili się wymienieni "Nauczyciele" poza Sokratesem, Jezusem i Janem Pawłem II. Zostały też zmienione tytuły oraz zmodyfikowane treści pozostałych rozdziałów [ 3 ]. W konsekwencji podręcznik dla klasy drugiej stał się filarem dla wpajania uczniom wartości chrześcijańskich, czego dowodzą już same tytuły rozdziałów: I. Pycha i… pokora; II Wiara, nadzieja, miłość, III Mądrość i wolność. Pomimo to w podręcznikach Do Itaki zwraca się uwagę na dostrzeganie związków własnej tożsamości z tradycją cywilizacji europejskich i światowych oraz na kształtowanie postawy obywatelskiej i patriotycznej uczennic/uczniów na gruncie wartości humanistycznych. Prezentowanym wartościom chrześcijańskim nadawana jest tonacja franciszkańska i jest obecna troska o zachowanie zasady ekumenizmu. Zwraca się też uwagę na umacnianie postawy dialogu i tolerancji oraz postawy sprzeciwu wobec agresji i przemocy. Każdy z podręczników otwiera reprodukcja obrazu Paula Gauguina (1848-1903) Skąd przychodzimy? Kim jesteśmy? Dokąd zmierzamy ukazując ludzi o różnych kolorach skóry i różne sposoby zachowań, wprowadza klimat do refleksji nad różnorodnością ludzkiej wspólnoty. Podręcznik dla klasy 1 gimnazjum otwierają rozdziały Dom oraz Szkoła. Przypomniane są prawa ucznia z Regulaminu szkoły, będącego Załącznikiem do zarządzenia Ministra Edukacji Narodowej a w nim wyeksponowany przez wytłuszczenie pkt. e) głoszący, że uczeń ma prawo do swobodnego wyrażania myśli i przekonań, w szczególności dotyczących życia szkoły, a także światopoglądowych i religijnych — jeśli nie narusza tym dobra innych osób. Słowa znanej piosenki Zaproście mnie do stołu, powiedzcie otwarcie, co serdecznie boli są wstępem do rozmowy o czym można porozmawiać przy stole z kolegami, a notatka 14 letniego Kamila Gdy myślę o szkole kończy się słowami: Szkoła powinna także, a może przede wszystkim, dać nam poczucie własnej godności, zapewnić bezpieczeństwo, wskazać własne miejsce w świecie. Bo szkoła winna nie tylko uczyć, ale także kształcić i przygotować do samodzielności. W szkole powinniśmy nauczyć się, jak żyć z innymi ludźmi w zgodzie i przyjaźni [ 4 ] (bold MD). W dalszej części zaproponowana jest rozmowa na temat praw dziecka, wstępem do której są wybrane myśli Janusza Korczaka. Rozdział II Spadkobiercy wskazuje uczennicom/uczniom drogę jaką przeszła ludzkość od czasów kultury czarowników w Afryce poprzez jaskinię Lascaux świątynie greckie łącznie z Akropolem, tradycję judaistyczną symbolem, której u nas są synagogi. Zamieszczono: reprodukcję dwóch witraży z Synagogi Tempel w Krakowie; Psalm 149; fragment z tekstu Alana Untermana Synagoga, anonimowy tekst ze wschodniej ściany synagogi w Tykocinie z 1698 r. O Boże, wzywałem Cię… będący modlitwą poranną odmawianą natychmiast po wejściu do synagogi. Marginesy stron z tekstami o judaizmie oznaczono menorą. Rozdział zamykają teksty związane z katedrą oraz liczne ćwiczenia, a wśród nich: "Jestem obywatelem Ziemi, dziedzicem nie tylko Greków i Rzymian, ale prawie nieskończoności" — napisz, jak rozumiesz słowa Zbigniewa Herberta. Potraktuj je jako swoje życiowe przesłanie; Porozmawiajmy i Posłuchajmy: Na podstawie przeczytanych tekstów wyjaśnij, co to jest synagoga. * Jakie panowały w niej zwyczaje. * Czy w Twojej miejscowości lub w najbliższej okolicy znajdują się jakieś miejsca związane z Żydami? Co to za miejsca, jak wyglądają - opisz je [ 5 ]. Jest to pierwszy kontakt uczennic/uczniów z tradycją i kulturą judaistyczną i obecnością społeczności żydowskiej wśród nas, ale bynajmniej nie ostatni. W starszych klasach gimnazjum, a później w szkołach ponadgimnazjalnych powraca się do niego. Uczennice/uczniowie pracując z podręcznikami Do Itaki, mają możliwość zetknięcia się nie tylko z judaizmem, ale także z innymi religiami i to często „niespostrzeżenie", poprzez tekst będący rozmową np. wyznawców islamu [ 6 ], bądź też opowieść o wierzeniach i obrzędach różnych społeczności. W obcowaniu z tekstami, w rozmowach i ćwiczeniach przezwyciężane są stereotypy określania nie katolików, nie chrześcijan nazwaniami: „poganie", „innowiercy", „heretycy" itp. Każda społeczność jest traktowana ze zrozumieniem i szacunkiem, a pomagają w tym bądź to informacje o życiu tych społeczności, bądź też teksty religioznawcze. Warto wskazać przynajmniej na dwa przykłady. Okazją do ukazania, że Dziady opisane przez A. Mickiewicza, to nie obrzędy pogańskie pomieszane z wyobrażeniami religii chrześcijańskiej, jak on sam napisał w wstępie do dramatu, ale rzeczywiste świadectwo religijności wspólnot ludzkich, zamieszkałych w północnej Litwie, Łotwie, Białorusi, staje się tekst Ryszarda Przybylskiego Cierpienie, współczucie, miłość poświecony opisowi misterium „dziadów" z punktu widzenia religioznawcy [ 7 ]. Można się z niego między innymi dowiedzieć, że:* jak w czasach pierwotnych wypowiadane formuły przez chór i mistagoga (człowieka, który wprowadza innych w tajemnicę, misterium, przewodzi jakiemuś obrzędowi) mądrości są ujęte w formę rytmicznej gnomy poprzez co Pod stropem kaplicy brzmi więc już wspaniała muzyka obrzędowa słowa, równie porywająca jak muzyka greckiej tragedii; * poprzez powtarzaną gnomę: "Ciemno wszędzie, głucho wszędzie,// Co to będzie, co to będzie, Obrzęd Dziadów zaczyna się sprowadzeniem świata do pierwotnej ciemności i pierwotnego milczenia; * Rytm łączy więc kategorię przestrzeni z kategorią czasu poprzez powtarzające się i rymujące z sobą słowa "będzie", „wszędzie"; * Rozmowa nadprzyrodzona uczy tę gromadę, jak ma postępować w życiu, że Czas człowieka nie wypełniony cierpieniem, współczuciem i miłością jest czasem zmarnowanym. Tekst A. Mickiewicza, fragmenty z Dziadów cz. II oraz wypowiedzi R. Przybylskiego są powodem do rozmowy, refleksji, wykonania szeregu zaproponowanych ćwiczeń łącznie z próbą przygotowania inscenizacji obrzędu. W rozdziale Bógtegoż samego podręcznika zachęca się uczennice/uczniów do dyskusji na wiele pytań dotyczących Boga, między innymi: 1. W jaki sposób współczesny człowiek wyobraża sobie Boga?; 2. Czym różni się ten obraz od wyobrażeń z minionych epok? Odwołaj się do zamieszczonych w podręczniku ikonografii. 3. Są religie, na przykład islam czy judaizm (bod MD), które kategorycznie zabraniają sporządzania jakiegokolwiek wizerunku Boga. Czy potrafisz uzasadnić taką doktrynę? [ 8 ]. Dobrym przykładem przezwyciężania stereotypów jest przygotowanie uczennic/uczniów do rozumienia narodzin i rozwoju chrześcijaństwa w klasie pierwszej liceum/technikum. Przytoczenie obszernego fragmentu teksu jest tu niezbędne dla ukazania rzetelności w nauczaniu:
We wprowadzeniu do analizy Pieśni o Rolandzie uczennice/uczniowie przeczytają:
W ćwiczeniach i zadaniach proponuje się: DO PRZEMYŚLENIA:
W podręczniku do pierwszej klasy liceum/technikum zamieszczono informacje o reformacji oraz teksty inspirowane tym nurtem chrześcijaństwa; przedstawiono główne idee zarówno luteranizmu jak też kalwinizmu [ 11 ]. W omawianym już rozdziale podręcznika dla klasy I gimnazjum Spadkobiercy teksty, rozmowy z uczniami i ćwiczenia koncentrują się wokół motywów: *Księga. Problematyka, którego obejmuje: znaczenie książki — „słowa pisanego" dla cywilizacyjnego i duchowego rozwoju europejskiej formacji kulturowej; Biblia jako jednego z fundamentów kultury; znaczenie i sposoby lektury książek; książka w świecie cywilizacji obrazkowej. * Rycerztraktującego o narodzinach etosu rycerskiego, poczynając od Achillesa i Hektora z Iliady, poprzez Rolanda po Michała Wołodyjowskiego. Motyw Kobieta traktuje o narodzinach biblijnego i mitologicznego archetypu kobiety; kobiety starożytnej Grecji; wizerunek średniowiecznej damy w kontekście miłościrycerskiej; stereotypów kobiecości; kobiecie a kwestii mody; miejscu i roli kobiety w kształtowaniu się tradycji rodzinnej, ale także jest powodem do rozmów i ćwiczeń na temat: kobiet współczesnych i ich ról w życiu; Czy łatwo być kobietą? Czy łatwo być mężczyzną? Czy zgadzasz się z typowymi opiniami na temat własnej płci? Jest to przykładem, że można w podręcznikach przełamać stereotypy ujawnione w raporcie Wielka nieobecna [ 12 ] Temat biblijnej Wieży Babel po analizie cytatu z Księgi Rodzaju prowadzi do rozmowy na temat tekstu Roberta Escarpita Antybabel. Jeżeli ta pierwsza Wieża jest symbolem ludzkiej pychy to gmach ONZ staje się symbolem pojednania i poszukiwania powszechnej zgody. Jednym z zadań jest: Przygotuj przemówienie, będące zapisem wystąpienia w czasie posiedzenie ONZ. Możesz poruszyć problem poszanowania języków narodowych lub konieczności szukania wspólnego języka między ludźmi na Ziemi [ 13 ]. Rozdział Wojna zawierający niewiele tekstów: Stary człowiek przy moście Ernesta Hemingwaya; Myśli o wojnie Bolesława Micińskiego zamknięta zdaniem: Bo człowiek wbrew pozorom nie walczy ani o zboże, ani o naftę — właściwym powodem wojen są źle wytyczone granice moralne; reprodukcja Guerniki Pabla Picassa; dwa wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego oraz wiersz Zbigniewa Herberta Pan Cogito czyta gazetę stanowią punkt wyjścia do paru lekcji poświęconej okrucieństwom wojny, różnym postawom ludzkim w czasie wojny, ale przede wszystkim koncentrują się na przemyśleniach, jak wojnie zapobiegać. Zachęcają do przemyśleń, np. * Dlaczego już na początku utworu (K. K Baczyńskiego *** Gdy broń...) jego bohater zaznacza, iż nie chce upamiętnienia i sławy?: ...niechaj mi nie kładą gwiazd na skronie// i pomnik niech nie staje przy mnie.* Stary człowiek przy moście jednym z największych oskarżeń skierowanych przeciw wojnie, jakie stworzyła literatura światowa. Jakimi słowami mógłbyś potwierdzić tę opinię?* Jak rozumiesz zdanie: „Oczyszczenie moralne wydaje się być warunkiem przyszłego pokoju?" * Omów wybrane dzieło literacki lub filmowe, w którym w szczególnie trafny sposób przedstawiona została problematyka ludzkiego współczucia i solidarności [ 14 ]. W Wielkiej nieobecnej zwrócono uwagę, że zaskakująca jest analiza obserwacji powiązanych ze słowem „etniczność" [ 15 ]. Pojawiło się ono zaledwie dwukrotnie. Istotnie ponowne zbadanie występowania problematyki etniczności i regionalności w większej grupie podręczników gimnazjalnych niewiele zmieniło statystykę i nie wzbogaciło treści. Owszem w podręcznikach dla szkół ponadgimnazjalnych , w treściach dotyczących twórczości Młodej Polski jest wiele tekstów związanych z górami i Podhalem, ale niewiele one wnoszą do kontekstu rozwiązywania problemów prawnych związanych z dbałością o mniejszości etniczne [ 16 ], co było przedmiotem troski autorek/autorów wspomnianego Raportu. Stąd niemal czymś wyjątkowym i znaczącym jest umieszczenie tych zagadnień w podręcznikach Do Itaki a szczególnie W rodzinnej Europie [ 17 ] do trzeciej klasy gimnazjum, w którym wiele tekstów i rozmów z uczniami poświęcono Podhalu, Śląskowi i Kaszëbom [ 18 ]. Problematyka regionalna obecna jest też w podręczniku do klasy 1 liceum/ technikum, w którym m. in. zamieszczono pytania do przemyślenia: W którym regionie Polski mieszkasz? Czy tam gdzie się urodziłaś /urodziłeś? Czy stamtąd pochodzą Twoi rodzice i dziadkowie? Jeśli nie, to z którego regionu? Gdzie Ty sama /sam się wychowałaś/ wychowałeś? Czy dostrzegasz w swoim języku cechy któregoś z dialektów? Posłuchaj uważnie języka swoich kolegów, a także osób starszych w Twojej miejscowości. Czym różni się on od języka ogólnopolskiego? Wskaż jak najwięcej jego odrębnych cech. Zapewne jeździsz sporo po Polsce — na wakacje, do rodziny lub znajomych. Wykaż, że potrafisz zauważyć cechy charakterystyczne języka różnych części Polski? Na podstawie wiedzy z lekcji historii przypomnij, jak wyglądał proces tworzenia się państwa polskiego. Które wydarzenia dowodzą, że przez wiele stuleci istniało poczucie odrębności regionalnych? Czy dziś też dostrzegasz takie poczucie? Jeśli tak, w czym ono się przejawia? [ 19 ] W tym samym podręczniku znacząco, w stosunku do wyników badania w Wielkiej nieobecnej, została odnotowana obecność ludności Afrykańskiej, chociaż w innych tej serii już się z nią spotkaliśmy. Tekstem wprowadzającym w życiu Afrykańczyków jest W cieniu drzewa w Afryce Ryszarda Kapuścińskiego (fragmentu z książki Heban) [ 20 ]. Pytaniami otwierającymi rozmowę są m.in.: Czego dowiedziałeś się o mentalności ludzi Czarnego Lądu?; Czym jest historia dla Europejczyków, a czym dla Afrykańczyków? Jak wygląda ich wspólna historia? [ 21 ] Podręczniki Do Itaki poza wymienionymi już treściami wyróżniają się spośród innych metodyką pracy z uczennicami/uczniami. Jej źródłami są: rozważania Kartezjusza O metodzie, upowszechnienie postawy myślę, więc jestem; majeutyczna metoda (dziś nazywana heurystyczną) wspólnego poszukiwania prawdy; pedagogiczna zasada krok za uczniem. W tej metodzie teksty, ich autorzy, narratorzy, podmioty liryczne, dzieła filmowe i teatralne; uczennice/ uczniowie; nauczycielki/nauczyciele są równorzędnymi partnerami rozmowy. W jej rozpoczęciu pomagają sformułowane pytania i zadania. One też dają możliwość kształtowania własnego warsztatu poprzez tworzenie różnych form wypowiedzi zarówno ustnych jak też pisemnych. Pomagają w rozwijaniu umiejętności wyrażania własnych sądów, opinii, stanowiska a także argumentowania racji poprzez odwołanie się do tekstów, obserwacji, własnych doświadczeń, dbając równocześnie o staranność i rzetelność przy odwołaniach. Jako środowisko przyjazne uczennicom/uczniom jest traktowany Internet. Przy wielu zadaniach są podane strony www., które mogą być pomocne w zdobyciu informacji, lub zapoznaniu się z jakimś dziełem. Uczennice/uczniowie zachęcani są także do tworzenia własnych stron, czy też uczestnictwa w dyskusji. W końcu praca z podręcznikami do Itaki pomaga w rozwijaniu postawy empatii i tolerancji, czyli poszanowania wobec innych. Nabywania kompetencji obywatelskich, niezbędnych w demokratycznym państwie prawnym. Niestety, ale podręczniki z serii ZNAK DLA SZKOŁY przestano wydawać i upowszechniać. Całość raportu można przeczytać na stronie Fundacji na Rzecz Różnorodności POLISTREFA . Przypisy: [ 1 ] Opis wymienionych w dołączonym w Raporcie wykazie analizowanych podręczników. [ 2 ] Zuzanna Dziuba, Gabriela Olszowska, Tadeusz Garstka,
Do Itaki; program nauczania
języka polskiego dla klas I - III gimnazjum. Op. cit. s. 26 [ 3 ] Tadeusz Garstka, Zuzanna Grabowska, Gabriela Olszowska, Do
Itaki. Z Panem Cogito, kształcenie literacko-kulturowe, 2 klasa gimnazjum. ZNAK
DLA SZKOŁY, Kraków 2000 [ 4 ] Tadeusz Garstka, Zuzanna Grabowska, Gabriela Olszowska, Do
Itaki. Z XX i XXI wieku. 1 klasa gimnazjum. Język polski. ZNAK DLA SZKOŁY,
Kraków 1999, s. , s. 21, 25, 26 [ 5 ] Ibidem, s. 81- 91 [ 6 ] Włodzimierz Paźniewski, Trzy słowa.
Fragment książki Życie i inne
zajęcia [w:] T. Garstka, Z. Grabowska, G.
Olszowska, Do Itaki. Z Panem Cogito., op.
cit., s. 70 [ 7 ] [w:] T. Garstka, Z. Grabowska, G. Olszowska, Do
Itaki. Z Panem Cogito., op. cit., s. 175 - 176 [ 8 ] Ibidem, s. 92 [ 9 ] Krzysztof Biedrzycki, Dariusz Pasieka, Barbara Pędrecka, Opowieści
o człowieku. Klasa I. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego,
liceum profilowanego i technikum. Kształcenie w zakresie podstawowym i
rozszerzonym. ZNAK, Kraków 2003, s. 75-56 [ 10 ] Ibidem, s. 91-92 [ 11 ] K. Biedrzycki, D. Pasieka, B. Pędrecka, Opowieści
o człowieku. Klasa I. Op., cit., s. 154 i następne. [ 12 ] Wielka nieobecna - o edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji
formalnej w Polsce. Raport z badań pod redakcją Marty Abramowicz.
Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej. Warszawa 2011, s. 141 i następne [ 13 ] Tadeusz Garstka, Zuzanna Grabowska, Gabriela Olszowska, Do
Itaki. Z Panem Cogito, op. cit., s. 31 [ 14 ] Ibidem, s.50 - 58, 60 [ 15 ] Wielka nieobecna. Op. cit., s. 126 -127 [ 16 ] Ibidem [ 17 ] Tadeusz Garsztka, Zuzanna Grabowska, Gabriela Olszowska, Do
Itaki. W rodzinnej Europie. kształcenie
literacko-kulturowe, 3 klasa gimnazjum. ZNAK
DLA SZKOŁY, Kraków 2001 [ 18 ] Ibidem, s. 48-70 [ 19 ] K. Biedrzycki, D. Pasieka, B. Pędrecka, Opowieści
o człowieku. Klasa I. Op. cit., s. 95 [ 20 ] Ibidem, s. 266 - 269 [ 21 ] Ibidem, s. 270 | |
Oryginał.. (http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,8582) (Ostatnia zmiana: 19-12-2012) |