Prostaczek puścił się do Saumur koczobrykiem, ponieważ nie było tam wówczas innego środka komunikacji. W Saumur zdziwił się znalazłszy miasto prawie opustoszałe ^{[ 1 ]} i widząc kilka rodzin gotujących się do drogi. Dowiedział się, że sześć lat wprzódy Saumur liczyło więcej niż piętnaście tysięcy mieszkańców, obecnie zaś nie ma ani sześciu tysięcy. Natrącił o tym przy wieczerzy. Było przy stole wielu protestantów; jedni skarżyli się gorzko, drudzy trzęśli się z gniewu, inni powiadali płacząc:

...Nos dulcia linquimus arva,

Nos patriam fugimus ^{[ 2 ]}

Prostaczek, który nie rozumiał po łacinie, poprosił o wytłumaczenie tych słów; znaczą one: „Opuszczamy nasze słodkie niwy, uchodzimy z ojczyzny."

— I czemu panowie uchodzicie z ojczyzny?

- Bo nas zmuszają, abyśmy uznali papieża.

— I czemuż nie mielibyście go uznać? Nie macie zatem chrzestnych matek, które chcielibyście zaślubić? Mówiono mi, że to on daje pozwolenie.

— Och, panie, ten papież powiada, że jest panem dziedzin królewskich.

— Ależ; panowie, jakie wy macie rzemiosło?

— Przeważnie jesteśmy sukiennicy i fabrykanci.

— Gdyby tedy papież głosił się panem waszego sukna i fabryk, mielibyście słuszność nie uznając go; ale co się tyczy królów, to ich sprawa; cóż wy się w to mieszacie?

Wówczas mały czarny człowieczek przemówił i wyłożył bardzo uczenie pretensję obecnych. Oświetlił z taką energią odwołanie edyktu nantejskiego, użalił się tak wzruszająco losu pięćdziesięciu tysięcy rodzin, które zbiegły oraz pięćdziesięciu tysięcy innych nawróconych przez dragonów, że Prostaczkowi łzy puściły się z oczu.

— Czym się dzieje — powiadał — że tak wielki król, którego sława sięga aż do Huronów, pozbawia się tylu serc gotowych go kochać i tylu ramion gotowych mu służyć?

— Tym, że go oszukano, jak innych wielkich królów - odparł czarny człowiek. — Wmówiono weń, że skoro tylko rzeknie słowo, wszyscy będą myśleli tak samo jak on; że na jedno skinienie zmienimy religię, jak nadworny muzyk Lulli zmienia dekoracje w Operze. Nie tylko traci kilka tysięcy użytecznych poddanych, ale robi z nich sobie wrogów: król Wilhelm, który jest obecnie panem Anglii, złożył kilka pułków z Francuzów, którzy byliby walczyli za swego monarchę.

— Taka ruina jest tym bardziej zdumiewająca, iż obecny papież, któremu Ludwik XIV poświęca część swego ludu, jest jego jawnym wrogiem. Od dziewięciu lat trwa między nimi zwada. Posunęła się tak daleko, że Francja spodziewała się wreszcie, iż pryśnie jarzmo, w którym ją od tylu wieków dzierży cudzoziemiec; a zwłaszcza że przestanie w niego pchać pieniądze, co jest główną sprężyną spraw tego świata. Oczywiste jest tedy, że oszukano tego wielkiego króla, fałszywie przedstawiając mu zarówno jego korzyści, jak i zakres jego władzy, i że nadużyto jego wielkoduszności.

Prostaczek, coraz bardziej wzruszony, spytał, kto są owi Francuzi, oszukujący monarchę tak drogiego Huronom.

— To jezuici — odpowiedziano mu — zwłaszcza ojciec de La Chaise, spowiednik Jego Królewskiej Mości. Miejmy nadzieję, że Bóg skarze ich za to kiedyś i że, jak oni nas wypędzają, tak ich wypędzą kiedyś. Byliż kiedy ludzie nieszczęśliwsi od nas? Pan Louvois nasyła nam ze wszystkich stron na kark jezuitów i dragonów.

— Czekajcie panowie — rzekł Prostaczek, nie mogąc już zapanować nad sobą — jadę właśnie do Wersalu po nagrodę swoich zasług; pogadam z tym panem Louvois: mówiono mi, że to on prowadzi wojny ze swego gabinetu. Zobaczę króla, powiem mu całą prawdę: niepodobna nie uznać prawdy, kiedy się ją czuje. Wrócę niebawem, aby zaślubić pannę de Saint-Yves, i proszę was na wesele.

Poczciwi ludzie pomyśleli, że to jakiś wielki pan, podróżujący incognito; niektórzy wzięli go za błazna królewskiego.

Był tam przy stole przebrany jezuita, pełniący funkcję szpiega z ramienia wielebnego ojca de La Chaise. Zdawał mu sprawę ze wszystkiego, ów zaś dzielił się wiadomościami z panem Louvois. Szpieg sporządził raport: Prostaczek i list przybyli prawie równocześnie do Wersalu.