Wielu współczesnym historykom PRL jawi się jako państwo totalitarne, nienawidzące kościołów i związków wyznaniowych, dążące do całkowitej już nie sekularyzacji, ale nawet ateizacji społeczeństwa. Oczywiście prawda wygląda inaczej, niż ją przedstawiają co niektórzy historycy. Jednak cokolwiek by nie powiedzieć na temat PRL-u jedno jest pewne: Polska Rzeczpospolita Ludowa zapewniała wolność sumienia i wyznania każdemu obywatelowi. Mało tego, owa wolność stanowiła podstawę taką samą jak przyjaźń ze Związkiem Radzieckim i przewodnia rola PZPR.

Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

Konstytucja PRL stanowiła, że wolność sumienia i wyznania jest prawem każdego obywatela. W Konstytucji PRL można zauważyć niezwykle ważne przepisy zapewniające wolność sumienia i wyznania. Głównym z nich jest przepis gwarantujący rozdział Kościoła i Państwa. ^{[ 1 ]} Niestety podobnego przepisu nie udało się wprowadzić do przyjętej 7 lat temu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Znajduje się tam jedynie dość ambiwalentny zapis o autonomii. ^{[ 2 ]} Ów artykuł skutkował tym, że kościoły, w tym dominujący Kościół katolicki, były całkowicie niezależne, ale i w żaden sposób prawnie z Państwem nie związane. Warto zauważyć jednak, że artykuł dotyczący rozdziału Państwa i kościołów nie naruszał praw tych drugich, gdyż „Kościół i inne związki wyznaniowe mogą swobodnie wypełniać swoje funkcje religijne." ^{[ 3 ]} Wbrew opiniom nawet przepis mówiący o karaniu nadużywania wolności sumienia i wyznania do celów godzących w interesy PRL ^{[ 4 ]} nie skutkował ograniczaniem w jakikolwiek sposób wolności religijnych w Polsce. Choć przyznać należy, że jego interpretacja i stosowanie mogły być nadużywane.

Zapisy w PRL-owskiej Konstytucji dotyczące podstawowych wolności sumienia pociągały za sobą i inne zapisy dotyczące omawianej materii. Konstytucja zapewniała obywatelom bez względu na wyznanie „(..) równe prawa we wszystkich dziedzinach życia państwowego, politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego." ^{[ 5 ]} Ponadto uznawała, że „naruszenie tej zasady przez jakiekolwiek bezpośrednie lub pośrednie uprzywilejowanie albo ograniczenie w prawach ze względu na narodowość, rasę czy wyznanie podlega karze." ^{[ 6 ]} 

Dla władz Polskie Rzeczypospolitej Ludowej wyznanie nie miało także znaczenia przy określaniu zasad prawa wyborczego, bowiem i w konstytucyjnych zapisach jego dotyczących państwo zapewniało prawo wybierania bez względu również na wyznanie. ^{[ 8 ]} I w tym artykule gwarantowano obywatelom równość.

Konstytucja gwarantowała także obywatelom całkowitą wolność w uczestnictwie lub nie w obrzędach religijnych stwierdzając, że nie można nikogo zmuszać do brania lub nie w nich udziału. ^{[ 9 ]} Ponadto Konstytucja chroniła nie tylko prawo obywateli do swobody wyznawania religii, ale i kategorycznie twierdziła, że „szerzenie nienawiści lub pogardy, wywoływanie waśni albo poniżanie człowieka ze względu na różnice wyznania jest zakazane." ^{[ 10 ]}

Ustawy

Jest rzeczą oczywistą, że i w niższych aktach prawnych musiały zostały uregulowane. Prawo PRL-u nie ograniczało w żaden sposób wstępowania i późniejszej działalności w związkach wyznaniowych. Sprawy przynależności państwo pozostawiło w wyłącznej gestii kościołów. Bardzo szczegółowo kwestie wolności wyznaniowej poruszone zostały w kodeksie karnym PRL. ^{[ 11 ]} Oczywiście przepisy regulujące omawianą wolność pozostawały w zgodzie z Konstytucją PRL i stanowiły niejako przepisy wykonawcze.

Kodeks karny z 1969 roku przewidywał kary za przestępstwa dotyczące naruszania praw i wolności obywateli do swobody wyznaniowej. Mówią o tym artykuły od 192 do 198 oraz artykuły 272 i 273.

Otóż za ograniczanie obywatela w jego prawach ze względu na jego bezwyznaniowość lub przynależność wyznaniową — czemu sprzeciwiał się również artykuł 69 ustęp 1 Konstytucji PRL — groziła kara do 5 lat pozbawienia wolności. ^{[ 12 ]} Za publiczne lżenie, wyszydzanie lub poniżanie grupy ludności lub poszczególnej osoby z powodu jej bezwyznaniowości lub przynależności wyznaniowej groziło 3 lata więzienia. ^{[ 13 ]} Również czynna napaść na człowieka z powodu wyznawania bądź nie jakiejkolwiek religii karana mogła być więzieniem od 6 miesięcy do 5 lat. ^{[ 14 ]} Bardzo wysoko karano niestosowanie się do artykułu 70 ustęp 3 Konstytucji mówiącego o nadużywaniu wolności sumienia i wyznania na szkodę interesów państwa przy wykonywaniu obrzędów lub innych funkcji religijnych. Kodeks karny przewidywał za powyższe przestępstwo od roku aż do 10 lat. ^{[ 15 ]} Powiązany merytorycznie przepis następny przewidywał za wprowadzanie w błąd innych osób i spowodowanie — jak to określono — zbiegowiska przez wykorzystanie cudzych wierzeń religijnych lub łatwowierności w tych sprawach podlegało karze od pół roku do 5 lat. ^{[ 16 ]} Równie surowo karano — karą do 5 lat pozbawienia wolności — naruszenie artykułu 70 ustępu 1 Konstytucji PRL, czyli zmuszania człowieka do udziału lub powstrzymywania od udziału w obrzędach religijnych. ^{[ 17 ]} Również za nawoływanie do waśni religijnych lub też pochwalanie takowych przewidywano karę do 5 lat więzienia ^{[ 18 ]}, a za to samo przestępstwo tyle, że przy użyciu środków masowego przekazu aż 10 lat. ^{[ 19 ]} Te ostatnie zapisy wprowadzał w życie osławiony już Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, który stosował cenzurę prewencyjną. Oczywiście poddawano materiały w zgodzie z prawem, inaczej niż w chwili obecnej, gdy cenzura prewencyjna nie działa w majestacie prawa, a jedynie zakulisowo.

Warto jednak zauważyć, że kodeks karny brał również w obronę kościoły, ich uroczystości oraz religijne symbole. Przeszkadzanie w odprawianiu nabożeństw pogrzebowych karane było więzieniem do lat 3 ^{[ 20 ]}, a za obrazę uczuć religijnych przez publiczne znieważanie przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykorzystywania obrzędów religijnych groziło pozbawienie wolności do lat 2. ^{[ 21 ]}

Prawodawstwo PRL-u nie odmawiało, a wręcz gwarantowało obywatelom obronę swoich praw na drodze cywilnej. Osoba poszkodowana mogła dochodzić swoich praw i zaprzestania szkodliwego działania na drodze powództwa cywilnego. ^{[ 22 ]} Powyższemu służyć miały również zapisy dotyczące małżeństw tzn. wprowadzenie instytucji świeckiego małżeństwa ^{[ 23 ]} i aktów stanu cywilnego ^{[ 24 ]}, a także świecki tekst roty wojskowej ^{[ 25 ]} i ślubowania urzędników ^{[ 26 ]}, świadków w sądzie ^{[ 27 ]} oraz zapewniono nieumieszczanie danych o przynależności wyznaniowej obywatela w dokumentach publicznych. ^{[ 28 ]}

Jak widać zatem PRL wcale nie był bezdusznym ateistycznym łagrem, w którym tępiono bezlitośnie wszelkie przejawy życia religijnego, w którym nie zamykano do więzień za uczestnictwo w mszach świętych ani innych nabożeństwach. Nie zsyłano na Syberię za oddawanie czci postaci Jezusa czy Maryi. Wręcz przeciwnie państwo gwarantowało obywatelom swobodę kultu i ochronę ich praw, symboli i miejsc kultu. Nie taki diabeł straszny, jak go próbuje się namalować.