Summary

Stereotype of the Polish unemployed

In Poland high unemployment generates a lot of new phenomenons, also these connected to the Polish society's awarness. They don't concern only people who are afflicted with problems of unemployment. The whole nation observes that difficult situation. The unemployed have some idea about working people as well as employees, who are not experienced by inactivity in their professional life, perceive in a specific way the phenomenon of unemployment and the unemployed. This article shows the results of a research concerning a stereotype of an unemployed in a perspective of people who possess a job.

*

Utrzymujące się w naszym kraju wysokie bezrobocie jest wciąż postrzegane przez opinię publiczną jako jeden z najważniejszych problemów społecznych. Także większość polskiej klasy politycznej, przynajmniej w wymiarze deklaratywnym, postrzega ten problem jako kluczowy dla normalnego rozwoju naszego państwa i społeczeństwa. Znaczących sygnałów zwiastujących zmianę sytuacji w tym obszarze jednak nie widać. Obecny wzrost gospodarczy, który miał przynieść zwiększanie zatrudnienia, nie spełnił oczekiwań. Optymiści analizujący sytuację gospodarczą twierdzą, że potrzebny jest czas, by skutki wzrostu gospodarczego były odczuwalne. Pesymiści oraz krytycy rządu, wskazują na wciąż wysokie koszty pracy, jak i na tzw. postępujące bezrobocie technologiczne, związane wyłącznie ze zwiększaniem wydajności pracy a nie ze wzrostem zatrudnienia.

Obecna rzeczywistość gospodarcza wymusza zdolność adaptacji do trudnych warunków rynku pracy. Zjawisko bezrobocia w dużej skali pojawiło się w Polsce na początku lat 90-tych ubiegłego wieku. Było to nieznane doświadczenie, które wymagało wypracowania nowych wzorców zachowań. Postawy przystosowawcze w tym okresie były często nieefektywne, zarówno u poszczególnych ludzi, jak i całych grup zawodowych. Pierwsze reakcje na zagrożenie utraty pracy pokazały, że jest to problem trudny do rozwiązania. Dowodem tego mogą być m.in. „spóźnione reakcje" związków zawodowych w sektorach przemysłowych z początku lat 90-tych. Zorganizowane w związki grupy zawodowe przyglądały się z pełną ufnością i optymizmem zmianom prywatyzacyjnym a ustawa z końca 89' roku, dotycząca bezrobocia, wydawała się początkowo całkowicie wystarczająca dla łagodzenia jego negatywnych skutków. Większość badanych Polaków w tamtym okresie była zdania, że w wypadku utraty pracy, może liczyć na pomoc państwa. Takie postawy wyrastały z doświadczeń okresu PRL-u, gdy państwo miało charakter opiekuńczy ^{[ 1 ]}.

Tabela 1. Opinia o opiekuńczości państwa w zakresie zatrudnienia. (Badania ogólnopolskie, N- 1114)

Źródło: CBOS

Obszar powiększającej się biedy powodowany bezrobociem generuje wiele nowych zjawisk, także zjawisk świadomościowych w polskim społeczeństwie. Nie dotyczą one tylko osób dotkniętych brakiem pracy lecz całego narodu. Zarówno osoby bezrobotne mają pewne wyobrażenie o ludziach pracujących, o ich cechach, trybie życia i odmiennych potrzebach, jak i osoby pracujące, nie doświadczone traumą bezczynności zawodowej, postrzegają w określony sposób zjawisko bezrobocia. Świadomość społeczna, dotycząca bezrobotnych, zjawiska bezrobocia, relacji pracodawca — pracownik, kształtowała się przez ostatnie kilkanaście lat w nowych warunkach rynkowych. Powstawały także stereotypy dotyczące bezrobocia a treść tych stereotypów nadal podlega zmianom.

Próbując ustalić jaki jest dziś stereotyp osoby bezrobotnej, w grudniu 2003 przeprowadzone zostały badania na 100 osobowej grupie respondentów. Opisując próbę badaną, wymienić można następujące jej cechy:

• Płeć: 54% mężczyzn, 46% kobiet.
• Wiek: 68 % badanych to osoby młode (do 30 roku życia).
• Wszystkie osoby pracują bądź uczą się, zatem nie należą do kategorii bezrobotnych.
• Wykształcenie: 27 % -wyższe, 57% - średnie, 6% — zawodowe, 10%- podstawowe.

W ankiecie poproszono respondentów o wyrażenie swojej opinii na temat tego, jak postrzegają osoby bezrobotne. Obszary w jakich respondenci mieli wyrazić swoją opinię dotyczyły:

1. Jakie są charakterystyczne cechy polskiego bezrobotnego?
2. Co najbardziej ceni polski bezrobotny?
3. Jakie są najbardziej charakterystyczne cechy wyglądu polskiego bezrobotnego?

Ad. 1

Analizując cechy przypisywane bezrobotnym, zauważyć można głównie tendencję do negatywnej charakterystyki (tabela 2). 19,8% wskazań dotyczy lenistwa i jest to zarazem najczęściej pojawiająca się cecha charakterystyczna dla typowego bezrobotnego. Drugą pod względem częstości wymienianej cechy to brak wykształcenia. Ta charakterystyka pojawia się w 17,4% wszystkich wskazań. Niewiele mniej, bo 17,2% wskazywanych cech związanych jest z ogólnie rozumianą niezaradnością życiową : brakiem inicjatywy, nieumiejętnością zadbania o siebie i swoje interesy, brakiem konsekwencji i dążenia do celu.

14,1% przypisywanych cech dotyczy spożywania alkoholu, przy czym w zdecydowanej większości respondenci nie używają określenia „alkoholik" lecz — „pije alkohol". 12,2% przymiotników jakimi określani są bezrobotni to pesymizm i brak wiary w poprawę sytuacji, zarówno własnej, jak i w najbliższym otoczeniu.

Warto także zauważyć, że określenia ukryte pod kategorią „Inne", nie są wyłącznie określeniami pejoratywnymi. Poza takimi przymiotnikami, jak nieodpowiedzialność czy poczucie niższości, pojawiały się przymiotniki neutralne bądź nawet mające pozytywne konotacje np.: wesoły, wolny jak ptak, cieszący się życiem itp.

Tabela 2. Cechy charakterystyczne polskiego bezrobotnego.

Wykres 1. Cechy charakterystyczne polskiego bezrobotnego.

Ad.2

Ponieważ jednym z ważnych elementów stereotypu jest także obszar związany z systemem wartości i potrzebami, ankietowani poproszeni zostali o wyrażenie opinii o tym, co najbardziej cenią sobie osoby bezrobotne — co jest dla nich ważne.

Według badanych najbardziej ceniona przez bezrobotnych jest praca- 31,2%. Większość wskazań dotyczących pracy wiązało się z „obojętnie jaką pracą". 42,2% wskazań zawiera przekonania, że dla osób bezrobotnych najważniejsze są środki materialne, w tym ogólnie pieniądze- 22,6% oraz szeroko rozumiana pomoc państwa (zasiłek, inna pomoc materialna)- 19,6%.

Tabela 3. Co ceni najbardziej polski bezrobotny?

Wykres 2. Cenione wartości przez polskiego bezrobotnego w opinii badanych.

Ad.3

Kolejnym ważnym elementem składającym się na stereotyp bezrobotnego jest jego wygląd zewnętrzny. W świetle badań okazuje się, że wygląd bezrobotnego opisywany jest wyłącznie w kategoriach negatywnych. Najwięcej, aż 32% wskazań, dotyczy złego ubioru, jako najbardziej rozpoznawalnej cechy bezrobotnego. Zaniedbanie i niechlujność jest kolejną cechą wymienianą przez respondentów — 27,3%. W dalszej kolejności wskazywano na widoczny brak higieny (brudny, śmierdzący) oraz szczupłą sylwetkę.

Tabela 4. Wygląd zewnętrzny polskiego bezrobotnego.

Wykres 3. Wygląd zewnętrzny polskiego bezrobotnego.

Analiza wyników badań pokazuje wyraźnie negatywny wizerunek osób bezrobotnych. Badani są skłonni przypisywać bezrobotnym głównie negatywne cechy.

Powszechnie znany sąd określający osoby bezrobotne jako leniwe, potwierdza się- najczęściej pojawiającą się cechą charakterystyczną dla bezrobotnych jest właśnie ta postawa (19,8% wskazań). Z drugiej jednak strony, aż 31,2% wskazań odnośnie tego, co najbardziej cenią bezrobotni dotyczy — paradoksalnie — pracy i jej znalezienia. Wyniki te świadczą o tym, że społeczny wizerunek bezrobotnych jest treściowo niespójny- zawiera cechy sprzeczne, np. lenistwo i zarazem pragnienie pracy.

Należy zaznaczyć, że badanie stereotypu bezrobotnego, nie jest tym samym, co badanie cech osobowości bezrobotnego. Stereotyp bowiem odzwierciedla wyłącznie percepcję społeczną tych cech, a więc subiektywną wizję osobowości i wyglądu bezrobotnego. Badanie rzeczywistych cech wymagałoby zastosowania tzw. zobiektywizowanych narzędzi pomiaru.

Można na koniec postawić pytanie: po co w ogóle badać stereotyp bezrobotnego? Otóż odpowiedź jest prosta. Poprzez stereotypy ludzie poznają rzeczywistość. W określony sposób ją interpretują i wartościują ^{[ 9 ]}. Negatywny stereotyp bezrobotnego generuje negatywną ocenę osoby bezrobotnej, a więc deprecjonuje jej wartość. Postrzeganie bezrobotnego jako osoby bezwartościowej może prowadzić do groźnych następstw, na przykład do pomniejszania wagi bezrobocia, i do wizerunku bezrobotnego jako osoby niepotrzebnej, wobec której społeczeństwo nie ma żadnych zobowiązań. Nie musi mu pomagać w sensie materialnym, jak i prawnym. Stereotyp negatywny zawiera bowiem atrybucje przyczyn bezrobocia w samym bezrobotnym. Warto zauważyć także, że istotną funkcją stereotypu, obok funkcji poznawczej, jest funkcja regulacyjna, polegająca na uruchamianiu zachowań — i co bardzo ważne — często nieuświadamianych ^{[ 10 ]}.

Tak więc, dostrzeganie przyczyn sytuacji bezrobotnego jedynie w nim samym, w jego właściwościach osobowościowych, może prowadzić w konsekwencji do marginalizacji i lekceważenia problemu.