Jednym z ciekawszych reinterpretatorów historii Judasza jest autor Greka Zorby . Nikos Kazantzakis, chyba najwybitniejszy – a bezdyskusyjnie najbardziej znany – współczesny pisarz Grecki. Kazantzakis to postać ciekawa i nietuzinkowa: poeta, dramaturg, tłumacz i dyplomata, podróżnik i filozof, ale przede wszystkim – powieściopisarz. Dwa najsłynniejsze jego dzieła to właśnie Grek Zorba i Ostatnie kuszenie Chrystusa . Pierwsza, przesiąknięta filozofią Bergsona, wydana w 1946, drugie życie otrzymała za sprawą ekranizacji z 1964 r. i fenomenalnej roli Antonny`ego Quinna. Ostatnie kuszenie… to dzieło zupełnie inne. Kazantzakis pisał je na kilka lat przed śmiercią. Wydanie książki w 1951 roku wywołało skandal: w wielu krajach została wciągnięta na listę ksiąg zakazanych (w Polsce pierwsze wydanie to rok dopiero 1992!), a sam autor został obłożony ekskomuniką przez Grecki Kościół Prawosławny. Jak na owe czasy zawierała ona bowiem treści zbyt obrazoburcze; patrząc z dzisiejszej perspektywy można powiedzieć, że była też bardzo osobista. Moja książka – pisze autor we wstępie – nie jest biografią; jest wyznaniem każdego, kto walczy. Wydając ją, spełniłem swój obowiązek, obowiązek człowieka, który stoczył wiele walk i przeżył wiele gorzkich chwil, i miał wielkie nadzieje ^{[ 9 ]}. Pisał ją człowiek z niebywałym bagażem doświadczeń, do których niebawem doszła jeszcze śmiertelna choroba – białaczka, na którą pisarz zmarł w 1957 roku.

Choć głównym bohaterem i po części pewnie projekcją samego autora jest Jezus, to, przyznać muszę, iż ta kreacja nie jest zbyt przekonująca. Kazantzakis chciał ukazać Jezusa-człowieka, a dopiero w drugiej kolejności jego boskość – i gdyby, myślę, pozostał tylko przy próbie głębokiej humanizacji tej postaci wyszedłby zwycięską ręką z tego wyzwania pisarskiego. Może moja ocena jest zbyt surowa, wszak dziś Ostatnie kuszenie… nie budzi już większych emocji; bo budzić ich nie może. Po „rewelacjach” związanych z publikacją Ewangelii Judasza (nb. niektórzy suponują, że Grek w jakiś sposób dotarł do tego rękopisu i wzorował się na nim pisząc Ostatnie kuszenie… ) czy książek Dana Browna i jemu podobnych, powieść Kazantzakisa staje się w coraz większym stopniu dziełem klasycznym, które znać wypada, ale czytać – już niekoniecznie.

O wiele ciekawiej prezentują się pozostali bohaterowi. Zwłaszcza postacie drugo czy nawet trzecioplanowe – jak Zebedeusz i Jonasz. Także kreacja Judasza jest wcale dobra. Jak wspomniałem kilka akapitów wyżej, o zdrajcy Jezusa zachowało się niewiele źródeł, a te, którymi dysponujemy są najczęściej w mniejszym lub większym stopniu umowne. Daje to spore możliwości pisarskich manewrów – a Kazantzakis skrzętnie skorzystał z tego wytrychu.

Często puszczając wodze fantazji, ale w granicach prawdopodobieństwa historycznego i przede wszystkim zdrowego rozsądku, autor wiarygodnie wypełnił wiele białych plam w życiorysie Judasza, czyniąc z niego archetyp bojownika o wolność własnego narodu. Świeża jeszcze tradycja odzyskania niepodległości (1830), a później krwawe batalie z Turcją (1897) i wojny bałkańskie (1912-1913) – w których Kazantzakis sam już uczestniczył – o kształt państwa greckiego jaki dziś znamy dały późniejszemu pisarzowi zapewne niejeden wzorzec patrioty gotowego poświęcić własne życie dla sprawy narodowej. Rysy Judasza kreślone są nawet z pewną nutą sympatii – ale i z odrobiną dystansu. Dystans ów przejawia się poprzez lekko ironiczne mitologizowanie młodości bohatera, jak i przez odbiór tej postaci przez pozostałych bohaterów. Widać to szczególnie na początku powieści.

Mamy dwie wersje narodzin i dzieciństwa Judasza. Pasterz Filip oznajmia Zebedeuszowi z drwiną i przestrachem jednocześnie, że Judasz urodził się na pustyni Idumei i wychował wśród lwów. Częściowo potwierdza to sam Judasz, kiedy wspomina swego wuja egzorcystę i rodzinną wieś Kariot w Idumei właśnie. Jednak dalej sam zainteresowany przedstawia własne dzieciństwo w nieco inny sposób: Jestem nieślubnym dzieckiem, moja matka porzuciła mnie w lesie, gdzie piłem mleko wilczycy ^{[ 10 ]}. Zdaje się, że Judasz sam koloryzuje własną przeszłość. Nie jest lubiany: Spójrzcie, to sam stary diabeł, Judasz Iskariota – rzecze Filip a Zebedeusz za chwilę dodaje: A żeby go zaraza! (…) Nie podobają mi się jego włosy. Słyszałem, że jego przodek, Kain, miał taką brodę {P:11| Ibidem, s. 103.}. Późniejszy uczeń Jezusa jest rudzielcem: ma rude włosy i rudą brodę – jest napiętnowany przez tradycję, która kazała postrzegać rudych jako wiarołomnych, a jednocześnie budzi respekt czy nawet przestrach, ponieważ jest wysokim, barczystym kowalem o hardym pojrzeniu i powiązaniach z bractwem Świętych Zabójców (zelotów). Więc zaciemnianie młodości – przez ubarwianie jej – jest odruchem obronnym. W ten sposób Judasz buduje bezpieczny dystans, tworzy niejako własną legendę człowieka dzikiego, zahartowanego i nieustraszonego – słowem: mitologizuje samego siebie.

Ze względu na swój wygląd, pochodzenie i przynależność do rewolucyjnej frakcji patriotów palestyńskich jest odmieńcem. Później, już jako jeden z uczniów, nadal nim pozostaje. Nadal jest inny i inaczej jest traktowany – przede wszystkim przez samego Rabbiego, który wyraźnie faworyzuje rudobrodego. Judasz jako jedyny towarzyszy Jezusowi podczas spotkania z Chrzcicielem, co więcej to nie kto inny, jak właśnie kowal nakłonił Mistrza, by udał się nad Jordan i porozmawiał z prorokiem Janem. Faworyzowanie poprzez traktowanie wybuchowego i dzikiego Judasza łagodniej od pozostałych uczniów budzi niepokój i zazdrość w innym uczniu – Janie, który podświadomie wyczuwa w Iskariocie coś mrocznego. Poza tym dwunasty apostoł sam kładzie nacisk na własną odrębność określając siebie jako wilka, a pozostałą jedenastkę jako owce. Więcej – gardzi nimi, nazywa tchórzami, kiedy na wieść o prześladowaniu chrześcijan chcą powrócić do rodzinnych wiosek: Mdliło go na widok tych tchórzy, których strach odmienił nie do poznania. Patrzcie, jak biegli, jak szybko dotarli do Jerozolimy znad Jordanu i jak zaszyli się w tej karczmie na uboczu, z sercami na ramieniu! Strzygąc uszami jak króliki, wiercili się na tyłkach, gotowi w każdej chwili do ucieczki… „Niech was diabli, dzielni Galilejczycy – pomyślał. (...) – Urodziłem się na pustyni, jestem wykuty z beduińskiego granitu, a nie z miękkiej gleby Galilei . ^{[ 12 ]} Judasz stanowi ich całkowite przeciwieństwo: jest silny, wierny i gotowy na wszystko. Uczniowie myślą tylko o bogactwach i władzy, która czekać ma w królestwie niebieskim. Po wskrzeszeniu Łazarza zaczynają się nawet kłócić o podział władzy i to, który z nich zasiądzie po prawicy czy lewicy Mesjasza. Wszelkie utarczki o „łupy” denerwują zelotę, który nie dbał o królestwo niebieskie. Jego zmartwieniem było królestwo ziemskie – nie cała ziemia nawet, ale Izrael, na który nie składały się modlitwy i chmury, lecz ludzie i kamienie. Barbarzyńscy Rzymianie deptali jego ziemię. Wpierw trzeba było ich przepędzić, a dopiero potem myśleć o królestwie niebieskim . ^{[ 13 ]} Iskariota nie buja w obłokach jak rybak Piotr, którego największym marzeniem jest wygniatanie winogron przez wieczność, lecz twardo stąpa po ziemi. Piotr i Jan to prości ludzie. Ich indolencja umysłowa nie pozwala na zrozumienie nawet prostych przypowieści opowiadanych przez Nauczyciela.

To permanentne narratorskie zaznaczanie odrębności, niejako oddzielanie Judasza od pozostałych uczniów przejawia się także w warstwie symbolicznej. Najpierw, jako jedyny z towarzyszy Rabbiego nie chce skosztować samarytańskiego chleba, ponieważ uważa go za nieczysty pokarm (nazywa wręcz wieprzowiną). Pozostałych satysfakcjonuje sam fakt „oczyszczającego” pobłogosławienia pokarmu przez Jezusa – Iskariocie nawet to nie wystarcza, tak jakby nie wierzył w moc Nauczyciela. Woli głodować. Zresztą wyrzeczenia nie są mu obce, albowiem jako członek Bractwa ma zakaz spożywania wina i współżycia z kobietami. Kolejny symboliczny moment ma miejsce podczas wkraczania do samarytańskiej („zatrutej”) wioski Garizim. Będąc w towarzystwie czterech uczniów, Judasz rozmyśla się i zawraca w połowie drogi. Bohater autora Greka Zorby jest indywidualistą, niezależnym człowiekiem – często to podkreśla nie tylko słowami, ale i czynem.

Przynależność do bractwa Świętych Zabójców wynika z jego zapatrywań na kwestię rzymskiego panowania nad Judeą. Uważa on, że można się go pozbyć jedynie czynną walką. W triadzie wartości Bóg – Honor – Ojczyzna dla Judasza zdecydowanie najważniejsza jest ta ostatnia, na dalszy plan schodzą zaś honor i Bóg. To właśnie za sprawą Bractwa kowal przystaje do grupy Jezusa. Początkowo syn Józefa naraża się zelotom kolaboracją z okupantem – cieśla jako jedyny rzemieślnik w Jerozolimie zgadza się wykonywać krzyże przeznaczone dla Żydów – męczenników walczących o niepodległość, których skazał cesarski namiestnik. Jest więc pogardzany i znienawidzony. Judasz otrzymuje zlecenie zlikwidowania rzymskiego sługusa. Gdyby nie pojawienie się Jakuba, syna Zebedeusza, kowal zabiłby Jezusa już wtedy, gdy zmierzał on do klasztoru. Mimo niepowodzenia zabójca nie rezygnuje i podąża za ofiarą do pustelni, gdzie nadarza się kolejna okazja spełnienia patriotycznej powinności. Obaj zostają zakwaterowani we wspólnej klasztornej celi; Judasz ma gardło Jezusa na wyciągnięcie sztyletu – wystarczy zrobić jeden szybki ruch. Zelota waha się jednak: „Nie potrafię zabijać jagniąt; ludzi – tak, ale nie jagnięta” ^{[ 14 ]}. Ten krzepki kowal, który przelał już tak wiele krwi Żydów-zdrajców ojczyzny, bez problemu zrobiłby to jeszcze raz. Bez zmrużenia oka poderżnąłby gardło w walce, ale nie może tego zrobić, kiedy przeciwnik jest całkowicie bierny i uległy – kiedy zachowuje się jak paschalny baranek ofiarny. Zastanawiające, że Kazantzakis tak organizuje (i w ogóle wprowadza) wątek samodzielnej rezygnacji „sztyletnika” z próby zabójstwa. Wydaje się, iż ma to służyć pewnemu kontrastowi – o tym jednak w dalszej części szkicu.

Syn Marii budzi w zelocie uczucia ambiwalentne: z jednej strony Judasz nienawidzi go, ale z drugiej – coraz częściej nachodzą go wątpliwości, czy aby cieśla faktycznie nie jest prorokiem, albo nawet… Zbawicielem.

W eremie przemiany doznaje nie tylko Jezus, który przestaje w końcu walczyć z Bogiem, ale także sam Judasz się zmienia: staje się milczący i posępny. Syn Szymona Iskarioty zmienia kierunek swego działania o 180 stopni: od tej pory będzie najwierniejszym towarzyszem nowego proroka – mimo licznych wątpliwości. Rabbi zawdzięcza swemu niedoszłemu zabójcy wielokrotnie ocalenie życia. Podczas próby ukamienowania Magdaleny syn Józefa staje w obronie prostytutki, czym rozwściecza Barabasza, także zelotę. Prowodyr samosądu kieruje swój gniew na zuchwałego cieślę i najpewniej byłby go zabił, gdyby nie interwencja Iskarioty (stojącego wyżej w hierarchii Bractwa). Kolejny niebezpieczny moment ma miejsce w Nazarecie. Tłum rozwścieczonych mieszkańców zaczyna rzucać kamieniami w Jezusa głoszącego konieczność sanacji duchowej i nieuchronne nadejście ogni piekielnych. Jan, Jakub i Andrzej stoją przerażeni, a Piotr wpatruje się tylko bezradnie w swego Rabbiego – jedyne kowal w porę się reflektuje i odciąga Jezusa na bok. Wszyscy zbudzeni z dziwnego letargu umykają spadającym na ziemię za ich plecami kamieniom. Co więcej, nie kto inny tylko Judasz martwi się o to, co uczniowie włożą następnego dnia do ust. Zbiera prowiant chodząc od drzwi do drzwi i prosząc okoliczny lud choćby o garść daktyli („nawet święty musi jeść”).

Jednak jeśli chodzi o wierność, to Iskariota rozumie ją dość specyficznie. Semper fidelis , owszem, ale tylko Izraelowi. To zniewolona ojczyzna stanowi imperatyw wszelkich działań zeloty. Służy on jak wierny pies Zebedeuszowi, ale tylko do czasu. W głębi duszy nienawidzi tego dusigrosza, który wielbi Rzymian za opiekę i utrzymywanie porządku. Skrycie marzy o zemście: Wzniósł swoje turkusowe oczy na Zebedeusza i ujrzał go pływającego na plecach we własnej krwi wypełniającej prasę do winogron. Całą twarz Judasza okrył uśmiech . ^{[ 15 ]} Mordowanie w słusznej sprawie to dla niego pestka. Nawet Jezusa traktuje przedmiotowo. Jest uradowany zmianą, jaka zaszła w nim po wizycie na pustyni, lecz nadal zachowuje dystans i będzie mu wierny tak długo, jak jego Mistrz będzie podążał drogą ognia: Jestem z tobą, dopóki trzymasz topór. Gdy go porzucisz i ja ciebie porzucę. Wiesz dobrze, że nie za tobą podążam, a za tym toporem . ^{[ 16 ]} To prawda, Judasz nie podąża za osobą, ale ideą. Paradygmatem jest dla niego ów „topór”, będący symbolem walki.

Iskariota podobnie jak Jezus szuka prawdy. Jednak obaj widzą ją zupełnie inaczej. – Jestem nawet zdolny zabić – wyznaje rudobrody – kogoś, kogo kocham, jeśli zobaczę, że zbacza z drogi prawdy. A czymże jest prawda? Wybawieniem Izraela. ^{[ 17 ]} Różnice ideologiczne miedzy uczniem a jego mistrzem są fundamentalne: podczas gdy drugi chce wyswobodzić ciało od grzechu, pierwszy pragnie najpierw ocalenia dla Izraela i przepędzenia Rzymian. Uczeń posuwa się nawet do nieco chełpliwego stwierdzenia, że chodzi za Jezusem, aby wskazać mu drogę. Wyznaje, iż nie zabił go w klasztorze, ponieważ pomyślał, że syn Marii może być Mesjaszem i dlatego właśnie tak namawiał go, aby udał się do Jana Chrzciciela i by prorok osądził kim Jezus tak naprawdę jest, tym, na kogo wszyscy czekali, czy kolejnym Szymonem Magiem.

Judasz nie jest także pozbawiony pewnego rodzaju pychy, bowiem uważa, że to on winien być powiernikiem Chrzciciela – to jemu prorok powinien powierzyć „topór”. Jednak mimo licznych wad charakterologicznych i zdecydowanie odmiennej aksjologii, Jezus właśnie Judasza Iskariotę uznaje za jedyną osobę, której może powierzyć tajemnicę własnej śmierci. Uczeń nie potrafi tego docenić. Bynajmniej. Jest zawiedziony, wręcz rozgoryczony: Nie na takiego Mesjasza czekał! Pragnął Mesjasza z mieczem, na którego zawołanie pokolenia martwych powstałyby z grobów w dolinie Jozafata i połączyłyby się z żywymi. Żydowskie konie i wielbłądy powróciłyby do życia i wszyscy – piechota i jazda – wyruszyliby na rzeź Rzymian. Mesjasz siedziałby na tronie Dawida, a świat byłby poduszką pod jego stopami. To był Mesjasz, jakiego oczekiwał Judasz Iskariota . ^{[ 18 ]}

Jaki jest więc Judasz wg Kazantzakisa? Otóż okazuje się on najwierniejszym i najsilniejszym ze wszystkich uczniów – zgadza się wypełnić wolę Jezusa. Zresztą sam zainteresowany opisał własną postać najtrafniej: Synu Marii, nie pasuję do twojej gromady. (…) Nie mam niewinności i dobroci Jana, twojego pupilka, i nie jestem roztrzepanym marzycielem jak Andrzej, który zmienia zdanie z najlżejszym podmuchem wiatru. Jestem dziką, bezlitosną bestią. (…) stałem się twardy, surowy i szczery. Jeśli kogoś kocham, zrobię dla niego wszystko; gdy kogoś nienawidzę, zabijam go. (…) Nie jestem niewolnikiem, jestem wolnym człowiekiem . ^{[ 19 ]} Z własnej, nieprzymuszonej woli, z miłości do swego Nauczyciela Judasz bierze na swoje barki wielkie brzemię, które sprawi, że jego imię na wieki stanie się synonimem wiarołomstwa i zdrady. Judasz Kazantzakisa to przede wszystkim człowiek – zdolny do najpotworniejszej zbrodni, ale jednocześnie gotów na największe poświęcenie.

 

Odmiennym tropem niż autor Ostatniego kuszenia Chrystusa poszła francuska pisarka Dominique Reznikoff, spod pióra której wyszedł Judasz Iskariota . Uznała ona, że przydomek Iskariota nie pochodzi od nazwy miasteczka Karioth, ponieważ miejscowość taka nie istnieje i nigdy nie istniała. Może natomiast mieć coś wspólnego ze słowem A`skri , oznaczającym żołnierza ^{[ 20 ]}. I owszem, zaznacza autorka, Świątynia posiadała przecież własną straż, która mogła się posługiwać jedyną dozwoloną przez Rzymian bronią – kijami. Tłumaczyłoby to dlaczego Judasz, idąc nocą do Getsemani, znajduje się na czele uzbrojonego w kije oddziału, który ma aresztować Jezusa . ^{[ 21 ]}

O ile Judasz Kazantzakisa był żarliwym patriotą, to Judasz Reznikoff wręcz przeciwnie – jest żołnierzem świątynnym, członkiem tajnej policji, która ma stać na straży kruchego status quo między okupantem a autochtonami. Autorka także nieco uwspółcześniła akcję swej opowieści zbliżając miejscami powieść historyczną do… powieści szpiegowskiej.

Judasz jest tutaj także rosłym, mocno zbudowanym synem Szymona. Jego broda nie jest ruda lecz czarna, a długie kręcone włosy otaczają twarz o regularnych rysach. Pełni on funkcję akolity w Świątyni wzniesionej przez Heroda. Podlega bezpośrednio pod zwierzchnika tajnej policji, który często wysługuje się zaradnym agentem. Gdy pojawia się nowy prorok, niejaki Jezus z Nazaretu, Nahum ben Bilga wysyła do niego szpiega – Judasza właśnie.

Iskariota poznaje u Reznikoff Rabbiego znacznie później niż u Kazantzakisa, bowiem dopiero po pojmaniu Jana Baptysty przez Heroda Antypasa. Początkowo wysłannik Nahuma jest zawiedziony słowami Jezusa i uważa, że niepotrzebnie się fatygował, ponieważ Nazarejczyk jest tylko jednym z wielu „nawiedzonych” proroków, jakich wówczas ziemia palestyńska rodziła tuzinami. Musi jednak wypełniać gorliwie swe zadanie, bowiem potrzebuje pieniędzy na wykupienie pola garncarza.

Do grona bezpośrednich uczniów Jezusa Judasz dołącza po incydencie w Świątyni Jerozolimskiej (gdzie prorok nawołuje do jej zburzenia). Ma teraz okazję jeszcze dokładniej wsłuchiwać się w nauki Galilejczyka. Cały czas stara się odkryć, kto stoi za Jezusem, kim są jego poplecznicy. Co najdziwniejsze Mistrz najpierw, będąc jeszcze na pustyni, odrzucił wysłanników saduceuszy i faryzeuszy, a także zniechęcił zelotów, którzy nie usłyszawszy z jego ust zbyt wielu słów o walce – sami odeszli. Zostają jeszcze esseńczycy. Szpieg przypuszcza, że prorok należy właśnie do tych Synów Światłości z Qumran. Jednak jego analityczny umysł szybko uświadamia sobie, że Synowie Światłości nie zadają się z motłochem i nieczystymi, a Jezus przecież dopuszcza do siebie nawet kobiety.

Choć wysłannik Nahuma spoufala się wkrótce z niektórymi uczniami, obowiązki nakazują mu utrzymywanie dystansu: Gdy wraca na swoje miejsce wśród uczniów, czuje już chłód w sercu. Smagnięcie przymrozka ostudziło w nim rodzące się uczucie braterstwa. Czyń to, co masz uczynić, Judaszu! I niech ci nie przeszkodzi głos własnego serca. Pozwól synowi Józefa wpaść w sidła, które sam na siebie zastawił. Ci, których Judasz nazywa „braćmi”, leżą pogrążeni we śnie. Przygląda im się długo. Potem odwraca głowę. Nie jest jednym z nich . ^{[ 22 ]} Jednak ferment w jego sercu już zapanował. Wkrótce zdecydowana i odważna postawa Jezusa w synagodze, gdzie pospólstwo żąda natychmiastowego dowodu w postaci cudu, a Rabbi grzmi ich, nazywając ludźmi małej wiary, wzbudza w Judaszu szacunek i uznanie.

W książce Reznikoff tytułowy bohater gra rolę świadka, czasami tylko uczestniczy czynnie w opisywanych zdarzeniach, ale najczęściej stoi gdzieś z boku – pod przydrożną palmą czy w cieniu rzucanym przez dach kramu i patrzy… Patrzy, obserwuje i wyciąga wnioski: Dostrzega wilgotne oczy Szymona Piotra, Andrzeja, Jana, Jakuba. Pokora, z jaką ci czterej mężczyźni słuchają słów nauczyciela, rzuca się w oczy. Łączy ich z nim węzłami ścisłego pokrewieństwa. Jezus wyłamał drzwi dzielące ich serca od jego serca . ^{[ 23 ]} Narracja jest dość specyficzna, bowiem przez częste stosowanie mowy pozornie zależnej czasami trudno odróżnić, kto aktualnie mówi – czy są to przemyślenia Judasza jeszcze, czy już wypowiedź narratorska. Można się pokusić o przypuszczenie, iż kreacja Judasza jest nieraz autorskim porte-parole i to chyba właśnie przez to tak trudno odróżnić jeden podmiot mówiący od drugiego. Poza tym obrazowanie z perspektywy oczu i uszu bohatera ułatwia autorce uwiarygodnienie historii. Fragmentaryczna narracja niejako z autopsji czyni obrazowanie bardziej naturalnym – nie jest ono tak teatralne, jak u Kazantzakisa.

W pewnym momencie Judasz odkrywa w sobie coś w rodzaju dumy: uchodzi więc za jednego z uczniów rabbiego, o którym ludzie powiadają, że nie lubi pieniędzy ani władzy, jaką one dają, ani zaszczytów z nimi związanych, będąc człowiekiem pozbawionym domu, jakichkolwiek więzów i trwogi . ^{[ 24 ]} Później nieoczekiwanie, przede wszystkim dla siebie samego, Iskariota zostaje powołany do grupy apostołów, głosicieli Dobrej Nowiny, a wkrótce staje się ich skarbnikiem. I podobnie jak u Kazantzakisa także tutaj jako jedyny okazuje się mieć baczenie na tak przyziemne i błahe sprawy jak zaopatrzenie w żywność.

Wraz z rozwojem akcji postępuje stopniowe zatracenie dawnej tożsamości syna Szymona Iskarioty. Coraz częściej uczucia Judasza względem Jezusa przybierają niebezpiecznego zabarwienia: nie traktuje go już tylko jako głupca zmierzającego prosto w zastawioną pułapkę, lecz jako myśliciela i cudotwórcę. Pojawiają się wyrzuty sumienia. Wysłannik Nahuma czuje się rozdwojony między swym dawnym a nowym panem.

Podczas kazania w Kafarnaum, wobec nieostrożności Mistrza i natarczywości uczonych w Piśmie, Judasz odciąga i ostrzega nauczyciela: „Rabbi, miej się na baczności! Polują na ciebie myśliwi, którzy boją się o swoje owce!” po czym odchodzi, nienawidząc samego siebie, bo to przecież on trzyma w dłoniach łuk i pierwsze strzały, które zranią nauczyciela i jego małą trzódkę . ^{[ 25 ]} Od czasu posługiwania w Świątyni Judasz przeszedł długą drogę, jego ewolucja mentalna bardzo zbliżyła go z Rabbim. Kiedy broni Jezusa w rozmowie z Saulem (łącznikiem między nim a Nahumem) ten przestrzega towarzysza przed zbytnim spoufalaniem się z inwigilowanym przezeń człowiekiem: Nie mów mi już ani słowa! (…) Mówisz jak uczeń Galilejczyka, a nie jak ktoś wysłany na przeszpiegi! ^{[ 26 ]}

Po dłuższym obcowaniu z Nazarejczykiem Judasz sam staje się coraz większym wolnomyślicielem. Nie chce już biernie wykonywać poleceń przełożonych. Jednak póki co poczucie posłuszeństwo, kształtowane przez lata, wygrywa. O Wiekuisty! Jeszcze niedawno byłem posłuszny – krzyczy w myślach w chwili samoświadomości — i mój duch się nie buntował, jeszcze niedawno mówiono: „Idź!”, i szedłem. Czemuż nie mogą wstać z grobu tamte czasy, by znów obdarzyć mnie konstelacją niepodważalnych pewników! ^{[ 27 ]} Zmian nie da się już cofnąć.

W wersji Reznikoff historia zdrady Judasza przybiera nieco inny obrót niż wiemy z przekazów biblijnych. To Piłat przede wszystkim pragnie pojmania burzyciela porządku. Sanhedryn przeciwnie, chce uchronić Jezusa przed rzymskim sądem. Judasz wyjawia ostatecznie Rabbiemu kim jest i przekazuje ofertę żydowskich kapłanów. Mistrz zgadza się. W Ogrodzie Oliwnym wszystko przebiega zgodnie z planem… póki nie pojawiają się żołnierze rzymscy. Judasz jest równie zaskoczony jak pozostali uczestnicy nocnej schadzki. Ktoś doniósł Piłatowi o planach Żydów.

Pisarka posuwa się najdalej, jak tylko można w celu zrzucenia winy ze zdrajcy. Judasz został tutaj wykorzystany, zdradził nie będąc świadomym zdrady. Jezus przechodzi koło Judasza. Spojrzenie, jakie zatrzymuje na nim, jest nieodgadnione. Judasz chce krzyknąć: „Nie, rabbi! Nie! To nie ja! Moje usta cię nie okłamały!”, ale słowa więzną mu gardle. Widzi, jak rabbi oddala się prowadzony przez strażników ze Świątyni i rzymskich żołnierzy. Judasz biegnie za nim, by się doń zbliżyć. Żołnierze go odpychają, on się broni, oni go biją, on pada na kolana i woła: — Rabbi! Rabbi! ^{[ 28 ]}

Kiedy dowiaduje się o prawdopodobnym wyroku skazującym na śmierć jest zdruzgotany. O samym ukrzyżowaniu mówi mu Maria. Gdy kobieta wyjawia, że będzie czekała na zmartwychwstanie Jezusa, Judasz nazywa ją dzieckiem – jednak nie uwierzył do końca w mesjanizm Nauczyciela.

U Nikosa Kazantzakisa nie ma żadnych wzmianek, co do dalszych losów zdrajcy. Nie wiemy, czy spotyka go jakakolwiek doczesna kara, jak w przekazach biblijnych. Autor, zdaje się, sądził, że wieczne potępienie w zupełności wystarczy. Dla Reznikoff jednakże to nie wystarczyło – uśmierca swego bohatera. Judasz ginie zasztyletowany na polu należącym do garncarza (podobnie w NT ). Kim jest skrytobójca? Zelotą, czy faryzeuszem? Nie wiadomo. Pod drzewem oliwnym [Judasz] dostrzega cień czyjejś postaci, ktoś zmierza w jego stronę. Wcześniej czy później, musiał przecież przyjść. (…) Jakie to ma znacznie, czy ów cień to Ruben, czy może Lahmi [obaj to zeloci] albo jeden z grupy? A może jest to jakiś wysłannik Nahuma lub Saryfeusz? Czy nawet Saul. Cóż go to obchodzi? Jest znużony (…). Stoi na skraju garncarzowego pola, kiedy ów cień zbliża się do niego. Zamyka oczy. Czy to on jęknął? Chwieje się. Przyciska dłońmi swój rozszarpany brzuch. Czuje, jak ciepła krew spływa mu po palcach. Pada na ziemię. Słyszy ciche kwilenie ptaka. Wysoko nad głową widzi niebo, powoli wirującą karuzelę nieważkich gwiazd ^{[ 29 ]}.

 

* * *

Oba powieściowe przykłady łączą dwie zasadnicze kwestie: primo – temat, a więc osoba Judasza Iskarioty oraz secundo – stosunek obu autorów do tegoż Judasza. Jak starałem się wykazać w tej części szkicu, ów stosunek nie jest negatywny, ani nawet ambiwalentny. W obu książkach, ta bardzo negatywna przecież postać, została ukazana w znacznie jaśniejszym świetle niż robi to propaganda chrześcijańska. W obu dziełach postać ta nie jest także statyczna – co ciekawe jego dynamika wewnętrzna jest znacznie większa niż Jezusa…

Wcześniej obszernie zarysowałem relacje Iskarioty z pozostałymi dramatis personae tej biblijnej tragedii. Teraz postaram się zrekapitulować, poprzez krótką enumerację, poszczególne „chwyty” i „posunięcia” narracyjne obu autorów, których głównym celem było przewartościowanie dotychczasowej oceny omawianej postaci. Obie reinterpretacje biblijnej historii starają się zamienić jednowymiarowy obraz Judasza-zdrajcy na wieloznaczny Judasza-człowieka.

Humanizacja ta przebiega w Ostatnim kuszeniu Chrystusa w sposób następujący: Judasz jest kształtowany jako archetyp patrioty-bojownika o wyzwolenie Judei, a wszelkie jego czyny motywowane są przede wszystkim głęboko zakorzenionym paradygmatem irredentyzmu; lub wynikają z działań jego systemu obronnego (jego inność – wygląd, pochodzenie – budziła strach, który prowadził nieraz do agresji); jego dzikość i krnąbrność ale także siła, szczerość, idealizm i oddanie skontrastowane są z indolencją, miałkością, tchórzostwem i materializmem pozostałych uczniów czyniąc z Judasza postać zdecydowanie nieprzeciętną i jedyną godną powierzenia tajemnicy śmierci Jezusa; kolejny (nadmieniony na początku szkicu) kontrast: Judasz nie zabija syna Marii z własnej woli, choć ma ku temu doskonałą okazję w klasztorze na pustyni, niejako „zabija” Jezusa dopiero na jego wyraźną prośbę i nalegania; ratuje kilkakrotnie życie Mesjasza (np. incydent w Nazarecie, czy sprawa ukamienowania Magdaleny); choć Judasz jest zwolennikiem drogi „topora”, ostatecznie sam z niej rezygnuje na rzecz ścieżki wskazanej przez Jezusa; i wreszcie: autor powieści zdejmuje z bohatera całkowicie odpowiedzialność za zdradę i wydanie Syna Bożego, bowiem o żadnej zdradzie mowy być tu nie może – wszystko dzieje się wg planu zbawienia, którego Judasz jest tylko częścią, a sam fakt „zdrady” jest paradoksalnie wyrazem największego oddanie i miłości do Jezusa.

Próby uczłowieczania u Reznikoff sprowadzić można do trzech środków: początkowe działania bohatera podyktowane są obowiązkiem służby w tajnej policji (Judasz-akolita), stopniowo jednak szpieg z bezwolnego automatu staje się człowiekiem świadomym i dotychczasowe działania budzą już w nim imperatyw wewnętrznego sprzeciwu (Judasz-wolnomyśliciel); naczelny modus operandi stanowi wszak „chwyt” polegający na zdystansowaniu i jakby ubezwłasnowolnieniu bohatera, który jest znacznie bardziej pasywny niż w wizji Kazantzakisa – tutaj gra rolę świadka, który zawsze, w mniejszym bądź większym stopniu, stoi na uboczu, akcja dzieje się obok, a czasami nawet mimo niego. Dochodzimy do najważniejszego punktu: i tu także następuje całkowite uniewinnienie „oskarżonego”, który nie działał celowo, ani nawet z wyraźnego poruczenia „ofiary”, lecz wręcz przeciwnie – chciał uchronić swego Nauczyciela przed gniewem okrutnego Piłata, czemu przeszkodził znowuż Bóg (a może fatum lub Camusowski przypadek? ^{[ 30 ]}). Co więcej spotyka go, całkowicie niezasłużona przecież, kara – wyraźnie ma to wzbudzić współczucie w czytelniku.

II. Poncjusz Piłat

Większość prac dotyczących śmierci Jezusa skupia się na dwóch perspektywach: żydowskiej lub chrześcijańskiej (to pewne uproszczenie, wiemy bowiem, że nie istniało wtedy jeszcze „chrześcijaństwo”). Niewspółmiernie mniej miejsca poświęca się optyce rzymskiej. Owszem, udział Piłata w ukrzyżowaniu jest często brany za temat rozważań, lecz perspektywa Rzymu i cała sytuacja geopolityczna miały przecież ogromny wpływ na sytuację i nastroje w Palestynie. Postaram się mieć to na uwadze w poniższych rozważaniach.

Poncjusz Piłat jest najlepiej znanym rzymskim gubernatorem Judei. Swój urząd sprawował od 26 do 36 roku. Pierwszym epigraficznym poświadczeniem autentycznego istnienia tej postaci jest łacińska inskrypcja odnaleziona przez włoską ekspedycję w 1961 roku w Cezarei. Głosi ona, że bazylika, w ruinach której ją odnaleziono, została wzniesiona ku czci Tyberiusza: Caesariens. Tiberieum Pontius Pilatus Praefectus Iudaeae dedit (Poncjusz Piłat, prefekt Judei, dedykował Tiberieum cezarejczykom) ^{[ 31 ]}. Wielkie znaczenie – pisze Paul Maier – ma określenie w inskrypcji Piłata jako prefekta, gdyż koryguje tytuł prokuratora, jaki zwykle mu się przypisuje na podstawie anachronizmów u Józefa [Flawiusza – przyp. A. Sz.] (…) i Tacyta (…). Za panowania Augusta i Tyberiusza namiestnicy Judei zwani byli prefektami i dopiero Klaudiusz zmienił tytuł na prokuratora. Nowy Testament bardzo słusznie nie nazywa Piłata prokuratorem, używając greckiego określenia namiestnika . ^{[ 32 ]}

Chociaż Piłat był tylko nic nie znaczącym prefektem krainy gdzieś na peryferiach wielkiego Imperium Romanum, jego imię miało stać się najsławniejsze z całej rzymskiej historii. Niezliczone rzesze ludzi, żyjących w następnych stuleciach i mających niewielkie pojęcie o Cezarze, Auguście czy nawet Neronie, powtarzały w Wyznaniu Wiary: „Wierzę w Jezusa Chrystusa… który… umęczon pod Ponckim Piłatem…” Wielu miało wspominać Piłata ze zgrozą, tylko jako człowieka, który zabił Chrystusa. ^{[ 33 ]}

Jednak, jak przypomina dalej Maier, wczesnochrześcijański Kościół słowa „pod Ponckim Piłatem” rozumiał nie jako oskarżenie, lecz jako umiejscowienie w chronologii historii. Owszem, ewangeliści nie traktują winy Piłata i Judasza na równi. Wręcz przeciwnie, relacje o nim są nacechowane umiarkowanie pozytywnie. Z Mateusza [27, 11-26] można wyczytać, że namiestnik proponuje, z okazji Paschy ^{[ 34 ]}, darowanie życia jednemu z więźniów i, co oczywiste, nieprzypadkowo zestawia bezkrwawego myśliciela bajdurzącego o jakimś wyimaginowanym „królestwie nie z tego świata” z osławionym mordercą – Barabaszem, który od miesięcy nękał okoliczną ludność rozbojami. Wiedział bowiem, że skazali Go przez zawiść [27, 17]. Podobnie łagodzący wydźwięk dla rzymskiego trybuna ma wzmianka o wiadomości od jego żony, Prokuli, która prosi: Nie miej nic wspólnego z tym Sprawiedliwym. Dziś, we śnie wiele wycierpiałam z Jego powodu [27, 19]. Takoż i próba oddalenia „powództwa” Sanhedrynu do niższej instancji, czyli w tym przypadku tetrarchy Galilei-Perei Heroda Antypasa. Co prawda Łukasz wspomina, iż ten gest uczynił odtąd obu rządców przyjaciółmi, choć wcześniej byli wrogami, jednak nie wydaje się, aby była w tym jakaś nuta ironii, czy innej przygany. Jest to raczej tylko oznajmienie i, nieczytelna już, aluzja do jakichś wcześniejszych zatargów obu plenipotentów cesarza. Potwierdza taką interpretację sam ewangelista, który przytacza takie oto słowa Piłata z powtórnego sądu nad Jezusem: Przyprowadziliście do mnie tego człowieka [oskarżając Go] o podburzanie tłumu, tymczasem ja, badając Go w waszej obecności, nie znalazłem w Nim nic z tego, o co Go oskarżacie. Podobnie i Herod [nie znalazł w Nim winy], skoro odesłał Go do nas. Nie dopuścił się On niczego, co byłoby godne śmierci. Każę Go ubiczować i puścić na wolność [Łk 23, 14-16]. Nie można chyba jaśniej wyrazić swego sceptycyzmu co do oskarżenia, jak i chęci pomocy rzekomemu burzycielowi porządku.

Łukasz zresztą nie pisze expressis verbis jak Mateusz [27, 26], że namiestnik wydał Jezusa na ukrzyżowanie, lecz, że oddał go w ręce Żydów [Łk 23, 25] i to oni, w domyśle, pozbawili życia swego rodaka.

Piłat nowotestamentowy jawi się jako sprawiedliwy słabeusz – pisze Vermes – który uważa Jezusa za niewinnego wszystkich zarzutów wysuniętych przeciwko niemu przez żydowskich przywódców. Zdaje się unikać konieczności wydania wyroku (…). Dopiero gdy Antypas odmawia wmieszania się w sprawę i zwraca Jezusa Piłatowi, ten bez przekonania (…) skazuje go na ukrzyżowanie; dalej zapewniając o swej niewinności poprzez obmycie rąk z krwi sprawiedliwego. ^{[ 35 ]} Owa ostentacyjna ablucja wobec przedstawicieli starszyzny żydowskiej jak i zwykłego motłochu stała się także swoistym symbolem zdrady – poprzez zrzucenie odpowiedzialności na innych. Motyw ten był wielokrotnie wykorzystywany i nadużywany przez literaturę, by wspomnieć choćby Juliusza Słowackiego, który w Kordianie Piłatem obmywającym ręce we krwi Polaków czyni Gala. Jednak wydaje się, iż czyn ten był raczej desperackim aktem votum separatum , który miał pokazać, że Piłat całkowicie nie zgadza się i odcina od żądania Kajfasza ^{[ 36 ]}, a wyrok sygnuje własnym imieniem i majestatem rzymskiego trybuna zasiadającego na krześle kurulnym tylko wobec przymusu ze strony rozjuszonej tłuszczy Żydów. I to właśnie na nich winę składa ewangelista Jan: Piłat usiłował Go uwolnić, ale Żydzi wołali: Jeżeli Jego uwolnisz, okażesz się nieprzyjacielem cesarza. (…) Czy mam rzeczywiście ukrzyżować waszego króla? Arcykapłani zawołali: Nie mamy żadnego króla, tylko cesarza! Wówczas wydał Go im na ukrzyżowanie [19, 12 i 16]. Podobnie Jezus, a właściwie Jan wkładając w usta Chrystusa słowa: Dlatego większy grzech obciąża tego, który Mnie wydał w twoje ręce [19, 11], zdejmuje z niego odium i winowajcą czyni wyłącznie Judasza.

To jeden portret Piłata; wszak nie jest on jedyny. Znacznie czarniejszy obraz gubernatora Palestyny przedstawiają pozostałe źródła historyczne: Józef Flawiusz oraz Filon z Aleksandrii. Wg pierwszego historyka następca Waleriusza Gratusa na stanowisku prefekta Judei jest surowym i okrutnym urzędnikiem, który zaraz po przyjeździe do swej prowincji, wbrew zwyczajom poprzedników, depcze status quo między okupantem a autochtonami i rozkazuje rzymskim kohortom wmaszerować do Jerozolimy ze sztandarami przedstawiającymi portret cesarza. Wg żydowskiej religii, która nakłada tabu na jakiekolwiek próby graficznego przedstawiania własnego czy tym bardziej obcego bóstwa w obrębie Świętego Miasta, była to najohydniejsza profanacja. Później bezprawnie zagarnął pieniądze ofiarne (corban ) ze skarbca Świątyni i przeznaczył je na tak świętokradczy cel, jakim była budowa akweduktu miejskiego. Wywołało to jeszcze większe niezadowolenia ludności. Pokojowo protestujący tłum, donosi Józef, został zmasakrowany przez legionistów. Ukrzyżowanie Jezusa to też całkowicie wina Piłata. Bezpośrednią zaś przyczyną zdymisjonowania rządcy przez Witeliusza ^{[ 37 ]}, legata Syrii, była okrutna rzeź grupy Samarytan. Po skardze żydowskich możnych Witeliusz składa namiestnika z urzędu i odsyła go do Rzymu, gdzie ma stanąć przed sądem senackim oskarżony o okrucieństwo i wyzyskiwanie powierzonej mu prowincji. ^{[ 38 ]}

Filon, choć współczesny Piłatowi, nie mógł śledzić jego rządów bezpośrednio – choć do niedalekiej Aleksandrii zapewne docierało sporo nowin i plotek – zatem wzorował swoją relację na listach żydowskiego króla Agryppy I ^{[ 39 ]} do cesarza Kaliguli. W obficie cytowanych epistołach poprzednik króla jawi się jako uparty i wybuchowy łapówkarz, który dopuścił się wielu egzekucji bez procesów. ^{[ 40 ]} Ten „portret” Poncjusza Piłata został odmalowany przy użyciu zdecydowanie najciemniejszych barw.

Zresztą to ciekawy paradoks, że sędzia Jezusa złą sławę zawdzięcza jednak Nowemu Testamentowi , który traktuje namiestnika dość łagodnie, a nie Józefowi i Filonowi, którzy byli zdecydowanie bardziej krytyczni. Do werdyktu swych zacnych poprzedników przychyla się nasz znakomity badacz historii antycznego Rzymu, Aleksander Krawczuk, kiedy pisze w Poczcie cesarzy rzymskich , przy okazji podsumowania dorobku Tyberiusza, że cesarza tego spotykała słuszna krytyka za zbyt długie przetrzymywanie urzędników na jednym stanowisku. Badacz ocenia Piłata jako wyjątkowo bezwzględnego człowieka, który wystawił cały las krzyży ^{[ 41 ]}. Podobnie wykreuje prefekta kilku pisarzy, o czym za chwilę. Najpierw jednak zastanówmy się, czy rzekomego kata Jezusa spotkała zasłużona infamia.

Otóż chyba nie. Co prawda Vermes podaje, że najbardziej przekonującym dowodem na nieprzestrzeganie prawa przez Piłata jest fakt, że to z powodu okrucieństwa został usunięty ze stanowiska przez cesarza i skazany na wygnanie ^{[ 42 ]}. Taka teza – jeśli nie chybiona – wydaje się mocno dyskusyjna. Primo, to nie cesarz odwołał prefekta, lecz legat Witeliusz, a więc w grę mogły także wchodzić jakieś gierki o wpływy na Wschodzie. Secundo, nie ma wiarygodnych źródeł historycznych mówiących o skazaniu Piłata na banicję, podaje tak jedynie tradycja. Tertio, skoro prefekt ów był aż takim okrutnikiem, dlaczego cesarz Tyberiusz utrzymywał go tak długo na stanowisku? Przecież nawet do serca imperium, Rzymu, musiałyby dochodzić wieści czy raporty o samowolach namiestnika. Zresztą ten sam Krawczuk, który pisał z dezaprobatą o Piłacie, nieco wcześniej wspomina, że Tyberiusz dbał o to, aby jego urzędnicy nie eksploatowali, ani też nie poczynali sobie zbyt dowolnie w powierzonych ich opiece prowincjach.

Nie wiadomo jaki los spotkał Piłata. Źródła historyczne podają tylko, że Tyberiusz zmarł zanim był mógł rozpatrzyć oskarżenie Witeliusza ^{[ 43 ]}. Tradycja chrześcijańska podaje dwa odmienne obrazy dalszych losów prefekta: pozytywny i negatywny. Ta ostatnia mówi, iż Piłat miał zostać stracony przez Tyberiusza lub Nerona, albo sam popełnił samobójstwo. Zaś według legendy demony zabrały jego ciało do Vienne w Galii, a gdy pewnego dnia Rodan wypluł niechciany podarunek na brzeg, przetransportowano je do Helwecji i pogrzebano nad Jeziorem Lucernańskim na górze zwanej obecnie Górą Piłata (Mont Pilatus/ Pilatusberg ). ^{[ 44 ]} Pogląd o tragicznej śmieci Piłata był dość powszechny skoro w IV wieku historyk Kościoła, Euzebiusz, tak pisał w swej Historii kościelnej : Tradycja podaje, że […] Piłat, ten z czasów Zbawiciela, w czasach Gajusza [cesarz Kaligula – nie lubił swego przydomka „bucik” – przyp. A. Sz.] popadł w tak wielką niedolę, że musiał stać się swym własnym zabójcą i ukarać się własną ręką, gdyż kara Boga, jak się zdaje, ścigała go nieubłaganie. Ci, którzy zapisują Olimpiady Greków z kronikami wydarzeń, opowiadają o tym . ^{[ 45 ]}

Mamy też drugi wariant. Kiedy w 178 roku znany pogański filozof Celsus napisał Logos Alethis (Prawdziwe słowo), jednym z jego argumentów przeciwko chrześcijanom był fakt, że w przeciwieństwie do Penteusza ^{[ 46 ]}, który ponosi karę, Piłata żadna kara za skazanie domniemanego Boga nie sięga. Orygenes w swej refutacji Kata Kelson (Przeciw Celsusowi) odpowiada, że za ukrzyżowanie Jezusa odpowiedzialności nie ponosi Piłat, lecz Żydzi. ^{[ 47 ]} Jak się wydaje, w wiekach wcześniejszych od czasów Euzebiusza nie było tradycji kościelnej dotyczącej ani rzekomego samobójstwa, śmierci czy innej kary dla Piłata; nie obarczano go też winą za bogobójstwo. Więcej nawet, jeden z łacińskich Ojców Kościoła, Tertulian, w swym kazaniu wielkopostnym twierdził, że prefekt był już chrześcijaninem w swoim sumieniu ^{[ 48 ]}. Nie dziwi więc, że Kościół koptyjski ogłosił Piłata świętym ^{[ 49 ]}.

Poncjusz Piłat miał niezwykle złą prasę. Wielu stawiało go obok Judasza Iskarioty – zdrajcy, jako sędziego, czy niemal kata, a tym samym silnie podkreślano jego „współudział” w ukrzyżowaniu Jezusa. Takie podejście wydaje się nieuzasadnione nie tylko z punktu widzenia praktyki wczesnego chrześcijaństwa, ale przede wszystkim biorąc pod uwagę dostępne źródła historyczne. Jest ich siedem: Starożytności żydowskie i Wojna żydowska Józefa Flawiusza, Poselstwo do Gajusza Filona oraz cztery Ewangelie . Przy czym jeden z nich jest wrogi, a pozostałe sześć – od lekko krytycznych do przychylnych. Filon, źródło wrogie, każe Herodowi Agryppie pisać do Kaliguli o „łapownictwie, zniewagach, ciągle powtarzających się egzekucjach bez procesu, nieustającym i godnym wielkiego ubolewania okrucieństwie” Piłata . ^{[ 50 ]} Jednak wydaje się, iż do enuncjacji Filona należy podchodzić z pewną dozą sceptycyzmu, ponieważ odnosił się on bardzo krytycznie do każdego namiestnika Judei, jak i do samej rzymskiej okupacji.

 

Jak widać postać Piłata jest chyba jeszcze bardziej skomplikowana, a na jej temat urosło znacznie więcej legend i przekłamań niż odnośnie Judasza. Zastanawiające, że o ile Kazantzakis w Ostatnim kuszeniu… całkowicie wybielił Judasza, to Piłat, postać całkowicie marginesowa, został ukazany według klasycznego schematu, jako pogardzający Żydami rzymski utracjusz i hedonista. Na szyi nosi złoty łańcuch z brzytwą, którą upuszcza sobie krew, kiedy jest zmęczony ucztowaniem lub rządzeniem. Nie wierzy ani w bogów ani w ludzi. Co prawda nie pragnie śmierci Jezusa, ale tylko dlatego, by zrobić Żydom… na złość. Zresztą cały ten eksces i groteskowy teatr jest dlań jedynie chwilą przerwy, nic nieznaczącym epizodem w nudnym rządzeniu.

Podobnie widzi Piłata autorka Judasza Iskarioty . Choć rzymski gubernator nie jest tu tak sztuczny jak u Kazantzakisa (może dlatego, że nadano mu kilka indywidualnych rysów). Dominique Reznikoff, jak to kobieta, „zauważa” sporo szczegółów fizjonomicznych (choćby zielone oczy czy „wygarbowana słońcem” twarz), pojawia się też wzmianka w ustach poprzedniego namiestnika Waleriusza Gratusa o walkach Piłata z Partami nad Morzem Czarnym. Atoli wiemy o nim nadal zbyt mało, aby poczuć nić sympatii czy chociażby empatii. Przede wszystkim jest to autokrata, który nie liczy się z niczyim zdaniem. Kiedy kapłani i starszyzna nie chcą finansować nowego akweduktu z sadzawki Siloe do Jerozolimy, prefekt Judei wpada we wściekłość: Gdyby to zależało tylko od moich chęci, skąpałbym to miasto we krwi, żeby oczyścić atmosferę! ^{[ 51 ]} Jezusa natomiast uważa za mistrza zelotów, a jego obojętna postawa i spokój budzą w Rzymianinie złość, a nie współczucie. Mimo wszystko, z punktu widzenia prawa, nie znajduje w nim winy. Lecz oczywiście i tutaj pada wyrok pieczętujący męczeństwo Jezusa. I o dziwo, Reznikoff „złego” trybuna także uniewinnia. Podnosi, iż nie miał możliwości wydania innego wyroku wobec tysięcy rozwścieczonych Jerozolimczyków i pielgrzymów. Jego doradcy namawiają do stanowczości: – Bądź rozsądny, Piłacie! – mówi Lucianus. – Tłum rośnie w oczach. (…) – Ukrzyżuj! (…) Przede wszystkim połóż kres zamieszaniu – mówi Pulius z chłodną miną. – Najpierw ukrzyżuj Galilejczyka, kilku przywódców, których dostrzegłem w tłumie! Unikniesz dalszych niepokojów i ocalisz swój autorytet. To uśmierzy na pewien czas zapędy zelotów, którzy przekonają się o twojej stanowczości. (…) – Czy dla jednego Żyda warto narażać się na gniew, jaki ogarnie Tyberiusza, na wieść o rozruchach w Palestynie? ^{[ 52 ]} Oczywiście nie warto. Notabene, autorka zdejmuje odpowiedzialność za śmierć Jezusa nie tylko z Judasza i Piłata, ale także z Sanhedrynu – arcykapłani chcieli ocalić proroka poprzez zmuszenie go do ekspatriacji z Judei najlepiej do Grecji, gdzie mógłby bez przeszkód głosić swoją filozofię. Winny jest tylko jeden: bezimienna szara masa, czyli właściwie nikt.

 

 Przypisy: