Analizując możliwe zagrożenia przypominam, że wyodrębnienie Europy jako kontynentu jest mocno wątpliwe i wynika jedynie z naszego europocentryzmu oraz minionej potęgi. ^{[ 6 ]} Zgadzam się z autorami akcentującymi mocno fakt całkowicie sztucznego, nieuzasadnionego warunkami geofizycznymi, oddzielenia Starego Świata od Azji.

Pod względem topograficznym Europę i Azję można było uznać za całość, za jeden kontynent Eurazji. Ale do tego nie doszło. Na mapach Azję od Europy odcina grzbiet Uralu.
(Bracken P.)

Niekiedy, także dla odróżnienia od Azji i przy zachowaniu tradycyjnej nazwy kontynent Europę nazywa się mianem subkontynentu. Przy Azji ów subkontynent robi wrażenie wręcz niezagospodarowanego. Azję zamieszkuje ponad 3,3 mld ludzi (dane na rok 1992, stanowi to około 60 procent ludności świata), jest po Europie najgęściej zaludnioną częścią świata (74 mieszk./km²). Rozmieszczenie ludności jest nierównomierne: w południowo-wschodniej Azji mieszka blisko 90 procent ludności, a średnia gęstość zaludnienia przekracza 200 mieszkańców na km²; pustynie oraz arktyczne i wysokogórskie regiony są prawie nie zamieszkane. W roku 1989 w Azji było 117 miast milionowych, największe zespoły miejskie to: Chongqing ^{[ 7 ]}, Szanghaj, Tokio, Pekin, Seul, Bombaj, Kalkuta. Dla ludności charakterystyczny jest duży przyrost naturalny, w granicach 19‰ (wskaźnik urodzeń 28‰, wskaźnik śmiertelności 9‰), młoda struktura wiekowa (roczniki poniżej 20 lat stanowią 47,1 procent w Indiach, ale tylko 26,4% w Japonii), przewaga mężczyzn (zwłaszcza w krajach części południowo-wschodniej).

Europa — w rzeczywistości największy półwysep Eurazji — trawiona gospodarczą stagnacją, starzejąca się, o malejącej roli w skali globalnej, jest według mnie najbardziej zagrożona ze strony Azji, za największe zagrożenie uważam Chiny. W najbliższym sąsiedztwie Polski istnieje państwo cechujące się również konfliktogenną, chwiejną specyfiką — Ukraina. To tam, mimo naszych obecnych sympatii, powinnyśmy spoglądać szczególnie uważnie.

Polska jako pierwsza uznała proklamowaną 1 grudnia 1991 r. niepodległość Ukrainy, traktat międzypaństwowy zawarto 18 maja 1992 r. To, że aktualnie relacje polsko-ukraińskie są pozytywne nie powinno stanowić podstaw do zaniechania rozwagi i środków bezpieczeństwa; z państwem tym nie mamy wszak historycznych podstaw do budowania relacji opartych na bezgranicznym (naiwnym?) zaufaniu (jednostronnym?). Należy przy tym uwzględnić wciąż groźną bliskość Rosji. Lekceważenie tej nadal realnej potęgi jest błędem i mam nadzieję, że rząd rychło zmieni wytyczne w zakresie polityki wschodniej. Jesteśmy za słabi na zaawansowaną rusofobię. I nie stać nas na nią — Rosja to olbrzymi, chłonny rynek, zasoby których nie chcemy najwyraźniej wykorzystać.

Europę można rozpatrywać jako delikatny system naczyń połączonych, zgodnie z tą analogią każde poważniejsze napięcia wewnętrzne Ukrainy mogą wywołać nerwowe reakcje Rosji lub innych państw graniczących z Ukrainą.

Dniepr, nad którym leży Kijów, stolica Ukrainy, dzieli kraj na część wschodnią i zachodnią. Tą pierwszą zamieszkuje znaczna liczba Rosjan (...) ponad 20 procent całej ludności Ukrainy (...), jest to rejon ściśle związany z Rosją, szczególnie Krym, gdzie Rosjanie stanowią 60 procent populacji. W części zachodniej, której „stolicą" jest Lwów, Ukraińcy (...) po drugiej stronie granicy mają etnicznych rywali: Rumunię od zachodu ^{[ 8 ]}, wzdłuż Dniestru, i Węgry, Słowację oraz Białoruś od północnego zachodu. Status wielkiego mocarstwa ukrywa obywatelską kruchość: Ukraina jest nie tylko skłócona z większością są siadów, ale i głęboko podzielona od wewnątrz. (...) Jeśli Ukraina się rozpadnie, ten sam los spotka całą Europę Środkową i rejon Morza Czarnego."
(Barber R.B.)

Z wyjątkiem wojny w byłej Jugosławii na obszarze Europy nie było przez ostatnie półwiecze konfliktów na większą skalę (wspomniana wcześniej mała ruchliwość terytorialna o charakterze trwałym), w efekcie państwa znacznie zredukowały stan liczebny wojsk konwencjonalnych. Redukcja sił zbrojnych połączona z transformacją jej elementów składowych wymusza zmiany w skostniałej doktrynie wojennej oraz nowe spojrzenie na obronność państw, regionu. Tymczasem przez lata dyktatu ZSRR Polska doprowadziła do rażących zaniedbań w polityce obronnej, przede wszystkim nadal — mimo pełnej suwerenności — nie posiada pełnej wykładni polityki obronnej. Dobrze chociaż, że wstąpiliśmy do NATO. Z innych zagrożeń wymienię: postępujący zanik poczucia zagrożenia zewnętrznego (w rezultacie niestabilne elity polityczne wciąż bezkarnie negują kwestie obronności), nieprzygotowanie strony cywilnej do efektywnego prowadzenia polityki obronnej, niską wiarygodność i nikły profesjonalizm rodzimych prognoz strategicznych. ^{[ 9 ]}

W ciągu XX stulecia w koncepcjach prowadzenia wojny nastąpiło przesunięcie punktu ciężkości celów strategicznych, ewentualny przyszły konflikt może obejmować uderzenie strategiczne skoncentrowane wyłącznie na potencjale ekonomicznym i systemie administracyjnym państwa (Howard M.). ^{[ 10 ]} Można przyjąć z dużym prawdopodobieństwem, że ewentualne konflikty prowadzone w ramach systemu europejskiego będą miały nowy, całkowicie odmienny od dotychczasowych charakter. Wynika to głównie z następujących faktów:

— Europa przestała istnieć jako zamknięty system państw,
— Europa przestała być ośrodkiem światowego układu politycznego przy zachowanym znaczeniu gospodarczym.

Obecnie sztaby generalne państw starają się dopasować do ewolucji doświadczeń wojskowych, konflikty na Bliskim Wschodzie (USA — Irak) dobitnie wykazały, że minął okres dominacji na polu walki pilotowanego samolotu i ciężkiego czołgu. I tu uwypukla się paradoks globalnego teatru działań — dostęp do nowoczesnych środków prowadzenia wojen ogranicza się do państw dysponujących najwyżej rozwiniętą technologią lub państw najbogatszych. Polska nie należy do żadnej z przytoczonych grup, wchodzi w skład przytłaczającej większości, reszty, której pisane jest narastające zacofanie i świadomość ewentualnej klęski… Presja fundamentalnych czynników — ekonomii oraz technologii — sprawia, że stosunkowo niewiele państw zdolnych jest do działań militarnych na większą skalę, a w skali globalnej możliwości takie posiada wyłącznie jeden hegemon — USA. Sytuacja taka w nowym świetle stawia kwestię sojuszy wojskowych (wzrost ich znaczenia) oraz instytucji międzynarodowych; m.in. dlatego obserwujemy przekształcenia w obrębie ONZ.

Armie trzymają się dopóty, dopóki nie zostaną zweryfikowane w chwili prawdy.
(Heisbourg F.)

Dekady pozbawione wojen doprowadziły do wyobcowania ze świadomości szerokich mas problematyki obrony, stąd też jednym z przyszłych problemów zawodowych sił zbrojnych może być brak dostatecznie wykształconej postawy walki. (...) kiedy armia, poborowa czy zawodowa, napotka strzelającego przeciwnika, po niedługim czasie zacznie funkcjonować jako siła walcząca, chociażby w znaczeniu aktywnej samoobrony. Stopień powodzenia będzie zależał od natury i wcześniejszego szkolenia, stopnia fachowości i spójności jednostek. ^{[ 11 ]}

Uważam, iż obecnie niebezpieczeństwo ze strony ogólnie pojmowanego Zachodu jest niewspółmiernie mniejsze niż zagrożenie ze Wschodu. Ten zaś kierunek dobrze jest rozpatrywać w perspektywach bliskiej i dalekiej; otóż atak militarny ze strony Ukrainy czy Rosji na obszar Europy Środkowej/Polski ^{[ 12 ]} uważam za równie prawdopodobny co wciągnięcie Europy pod bezpośrednie wpływy azjatyckie; podobne tezy zawarł w swoich pracach m.in. Heisbourg F. Głównym inicjatorem agresywnych, zaborczych dążeń mogą być Indie lub Chiny. Uwzględniając swoistość kultury, historii oraz dawne animozje m.in. z Rosją (wcześniej ZSRR), typuję Chiny. Około 93 procent spośród 1,2 mld mieszkańców Chin stanowią Chińczycy; pozostałe 92 mln należą do jednej z 55 mniejszości narodowych, uznawanych oficjalnie grup etnicznych. Zarazem niektóre mniejszości — Mongołowie, Tybetańczycy, Ujgurowie — mają nieproporcjonalnie duże znaczenie polityczne, ponieważ zamieszkują strategicznie ważne regiony pogranicza, szczególnie na zachodzie.

Istnieją (...) obawy, że podobnie jak państwo chińskie walczy z westernizacją, odległe prowincje — np. Xinjiang, Tybet i Mongolia Wewnętrzna — przystąpią do walki z sinizacją. W Xinjiangu, gdzie przeważają muzułmanie, etniczni Ujgurowie więcej mają wspólnego z sąsiadami zza dawnej radzieckiej granicy niż z funkcjonariuszami z Pekinu. W przeszłości władze chińskie siłą utrzymywały takie prowincje jak Tybet. Z pewnością uciekną się znów do użycia siły, zwłaszcza w regionach słabo rozwiniętych. Trudniejsza do opanowania może się jednak okazać sytuacja na południu, gdzie rozwój ekonomiczny w połączeniu z autonomią regionalną stanowi katalizator dążeń do większej niezależności.
(Barber R.B.)

Wycinek obszaru Chin — graniczny Xinjiang — zamieszkany przez muzułmańskich Ujgurów

To niezwykle stara, potężna i biegła w czarach nacja. A poza tym jedyna ze znanych mi, która nienawidzi wszystkiego, co obce. Pragnie żyć po swojemu, a najlepiej tak jak za czasów pierwszych cesarzy. Chińczycy, gdyby mogli, zostaliby sami na świecie. Wtedy naprawdę byliby szczęśliwi.
(Szrejter A., Shamballah)

Chiny dokonują obecnie zdumiewającego postępu niemalże we wszystkich dziedzinach, nie oceniam przy tym metod i kosztów społecznych, lecz rezultaty. Historia wykaże, czy zmiany te mają charakter trwały, z pewnością są brzemienne w skutki. Na razie spokojnie zaryzykuję twierdzenie, że punkt centralny polityki światowej zdecydowanie wędruje z półkuli północnej w stronę Azji/Chin; w końcu to Państwo Środka. Chiny rygorystycznie realizują programy mające zahamować lub spowolnić wzrost liczby ludności, jednak skutki są dyskusyjne i budzą nikłe nadzieje. Tymczasem Rosja wyludnia się w tempie wręcz alarmującym. W ciągu kilku kolejnych dekad gigantyczny obszar może zasiedlać ledwie 100-130 mln ludzi, tymczasem obok za ułudną, cienką granicą, czeka ponad miliard ludzi. ^{[ 13 ]} Czeka na przestrzeń i bogactwa naturalne. Po oficjalnym rozwiązaniu w roku 1991 ZSRR, Rosja stała się państwem demokratycznym. Rdzenni Rosjanie stanowią około 80 procent ogółu ludności; oprócz nich w tym olbrzymim państwie żyje około 150 grup narodowościowych, w tym 96 ludów nie posiadających ziemi.

Tabela II: Rosja — prognoza demograficzna

Tabela III: Rosja — struktura wiekowa

Zastanawiające, że rosyjscy lekarze nie potrafią wskazać jednoznacznej przyczyny gwałtownego wzrostu umieralności po 1991 r. Z zatrważających statystyk wynika, że w Rosji toczyła się jakaś wojna, albo kraj dopadła jakaś epidemia (sic!). Gwałtowna transformacja ustrojowa lat 90. XX w. przyczyniła się niewątpliwie do nasilenia apatii zniechęcającej do korzystania z opieki lekarskiej oraz wielkiego wzrostu alkoholizmu i zabójczych stresów, głównie u żywicieli rodzin. Umieralność na choroby związane z nadciśnieniem jest dziś w Rosji cztery razy większa niż w UE.

(...) prawie nikt nie przewiduje sporu o lądową część Azji Północno-Wschodniej. Jednakże między jeziorem Bajkał a Pacyfikiem mieszka zaledwie osiem milionów Rosjan; prawie pusty obszar, niemal tak duży jak kontynentalne Stany Zjednoczone, sąsiaduje z Chinami (...). Po załamaniu się sowieckiego systemu kontroli granicznej (...) ^{[ 14 ]} co roku przenika w rejony Rosji pół miliona Chińczyków.
(Bracken P.)

W obecnych realiach Rosja robi wrażenie nieco zdezorientowanej, trudno jest wyznaczyć priorytety i długofalowe cele w chwili teoretycznego wzrostu zagrożenia na zachodzie (usamodzielniająca się politycznie Ukraina, rozszerzenie NATO ^{[ 15 ]}, rosnące wpływy rynków UE, niestabilny Kaukaz itp.) przy równoległym zagrożeniu ze wschodu (m.in. nieuregulowane kwestie sporne z Japonią, potencjalnie samobójcza polityka władz Korei Północnej, niespokojne Zakaukazie). Rosja przestała już być niedźwiedziem, chociaż wciąż się jej obawiamy. Gdyby tylko Europa potrafiła zająć solidarne, twarde stanowisko wobec Kremla, nawet kosztem kilkumiesięcznych, nieznacznych problemów gospodarczych, Rosja by spokorniała. Tymczasem postawę Europy wobec Rosji można zilustrować jednym słowem — niesolidarni; dobitnie wykazała to reakcja UE na rosyjski pokaz siły w sierpniu 2008 r. (tzw. wojna w Osetii Południowej). Mimo, iż Rosja wyparła wojska gruzińskie z Osetii Płd. i Abchazji, po czym dokonała inwazji na samą Gruzję zajmując niektóre miasta (Gori, Poti i inne), konflikt obnażył bezlitośnie wszystkie słabe strony rosyjskich sił zbrojnych. Zabijanie stało się zabawą dla najbogatszych, Rosji już po prostu nie stać na pierwszą ligę. Obecnie do największych liderów w wyścigu zbrojeń należą USA (478 mld USD, co odpowiada 46% globalnych wydatków na ten cel), Chiny (41 mld USD), Rosja (21 mld USD) oraz Indie (20 mld USD). ^{[ 16 ]}

Na pozycję mocarstwa regionalnego Rosji najwyraźniej narodowe „ego" nie pozwala. A nostalgia za minioną potęgą i świadomością czołowej roli w świecie pozostała. W XX w. przez dekady świat był przecież dwubiegunowy — jego kształt wynikał głównie z rywalizacji supermocarstw, USA i ZSRR. Po roku 1991 nastał okres jednobiegunowy, zdominowany przez hipermocarstwo (mocarstwo globalne) USA, triumfatora „zimnej wojny". Wcześniej, w okresie 1815-1914, pozycję taką zajmowało Imperium Brytyjskie.

Podobnie jak wcześniej ZSRR, czy III Rzesza współczesna Rosja jest mocarstwem militarnym, tzn. jego siła militarna jest relatywnie większa od siły gospodarczej. Europa to nie Gruzja, a gospodarczo to Moskwa potrzebuje nas bardziej. Nie bez przyczyny Putin rozpoczął politykę zacieśniania, poprawiania stosunków z Chinami. Chinami zwiększającymi budżet wojskowy o 10 procent rocznie od 15 lat. Jako jedyne państwo spośród 5 członków Rady Bezpieczeństwa konsekwentnie rozwijają arsenał nuklearny pod względem liczby i jakości.

Rosja bazuje na spuściźnie historycznej (stąd m.in. jej obecność w G8), rozległości terytorialnej, surowcach naturalnych (głównie złożach gazu) i arsenale atomowym. ^{[ 17 ]} Kreml nadzwyczaj sprawnie wykorzystuje przy tym mozaikowy charakter Unii i brak prawdziwej solidarności. Unię postrzegam wciąż jako twór przede wszystkim gospodarczy, a niejako przy okazji polityczny. Inna sprawa, że nie ma polityki bez pieniądza...Uwzględniając stosunek do Federacji Rosyjskiej państwa europejskie podzielić można na następujące grupy:

— konie trojańskie Rosji w UE: Grecja, Cypr
— partnerzy strategiczni: Francja, Hiszpania, Niemcy, Włochy
— przyjaźni pragmatycy: Austria, Belgia, Bułgaria, Finlandia, Luksemburg, Malta, Portugalia, Słowacja, Słowenia, Węgry
— chłodni pragmatycy: Czechy, Dania, Holandia, Irlandia, Łotwa, Rumunia, Szwecja, Wielka Brytania
— wojownicy nowej zimnej wojny: Polska, Litwa, Estonia. ^{[ 18 ]}

Nie sądzę byśmy w tym układzie, zwłaszcza przy braku jednomyślności i konsekwencji rządu, wiele zdziałali. Naszą nieudolność i znikome znaczenie dobitnie wykazał rurociąg bałtycki. W maju 2007 r. rząd Rosji zatwierdził projekt budowy drugiej nitki Bałtyckiego Systemu Rurociągowego (BTS). BTS prowadzi do bałtyckiego portu Primorsk (fińska nazwa — Koivisto) w Zatoce Fińskiej z Unieczy w obwodzie briańskim, gdzie przy granicy z Białorusią znajduje się rozgałęzienie ropociągu „Przyjaźń". Według rosyjskich ekspertów realizacja tego przedsięwzięcia pozwoli Rosji całkowicie zrezygnować z tranzytu ropy naftowej przez Białoruś i Polskę do Unii Europejskiej rurociągiem „Przyjaźń". Niewątpliwie o gazowym „straszaku" jeszcze w Polsce usłyszymy. Niejako na własne życzenie.

Tabela IV: Chiny — liczba mieszkańców/prognoza demograficzna

Z przytoczonych danych wynika, że Chiny w najbliższym ćwierćwieczu zyskają ponad 190 mln mieszkańców, przy równoległym wyludnieniu Rosji. Pokusa może okazać się zbyt silna...A przecież nie analizuję drugiego giganta — Indii.

Istnieje zresztą wiele analogii między Europą roku 1914,a współczesną Azją Wschodnią (nawet wyłączając subkontynent Indii); mianowicie: wysoki stopień współzależności ekonomicznej, silny wzrost gospodarczy, ambicje współzawodniczących potęg (np. konfliktogenny trójkąt Chiny — Japonia — Korea). ^{[ 19 ]} Jak dotychczas siły USA pełnią skutecznie rolę strategicznego bufora, zauważalny jest jednak stopniowy schyłek militarnego znaczenia w tym regionie tej neoeuropejskiej potęgi.

W dobie rozpowszechnionej broni masowego rażenia (BMR), ładunków nuklearnych różnych typów oraz rakiet, ogółu technologii niezbędnej do prowadzenia nowoczesnych działań wojennych, skierowany na zachód konflikt, o źródłach tkwiących w celach jednego z azjatyckich mocarstw może rozniecić pożogę zbliżoną do wojny światowej. Tylko, że tym razem Polska nie będzie raczej jego pierwszą i osamotnioną ofiarą…

W XX wieku, kiedy Europa miała już na wszystkich kontynentach wojska lądowe, siły morskie, posiadłości i kolonie, jej dwie wielkie wojny musiały stać się wojnami światowymi. Obecnie podobną transformację przechodzi Azja.
(Bracken P.)

Większość mieszkańców Zachodu wciąż błędnie ocenia Chiny przez deformujący rzeczywistość pryzmat historii, stereotypy rasowe lub utożsamiając ten kraj z kolebką wszelkiego rodzaju tandety i podróbek.

Rzeczywiście, dla trzech krajów dalekiego Wschodu — Chin, Japonii i Korei — charakterystyczna był polityka izolacjonizmu utrudniająca wszelkie, również gospodarcze kontakty. W przypadku Chin założenia tak prowadzonej polityki zagranicznej wynikały z tradycji religijnych i kulturowych, przede wszystkim z koncepcji władzy cesarskiej. Dwór cesarski uważał władców wszystkich pozostałych krajów za swych wasali. Trzymał się starochińskich koncepcji, według których cesarz — Syn Nieba — panuje nad narodami wszechświata, Chiny stanowią owego świata środek (stąd Państwo Środka), zaś pozostałe narody są barbarzyńskie. W 1436 r., trzy lata po śmierci admirała-eunucha Zheng He, cesarski edykt zakazał budowy wielkich okrętów i ograniczył dalekomorski handel. Kolejni władcy, z nowej dynastii Ming, nie byli już tak energiczni poprzestając na wyparciu Mongołów. Ulegli presji ksenofobicznych urzędników, uważających krainy poza Chinami za barbarzyńskie i niewarte uwagi Syna Niebios. Symbolem izolacjonizmu stał się Wielki Mur, który władcy dynastii Ming wznieśli praktycznie od nowa i który dotrwał do dziś w kształcie właśnie z tej epoki. Inną przyczyną załamania się wypraw mógł być także niewydajny system fiskalny i monetarny. Uważa się m.in., że Chińczyków pokonał ich własny wynalazek - papierowe pieniądze, które pierwsi władcy Ming drukowali bez opamiętania, żeby pokryć gigantyczne wydatki, wywołując ogromną inflację. Niezależnie od powodów Chiny na własne życzenie wycofały się w XV wieku z morskiego i cywilizacyjnego wyścigu, do którego rozgrzewała się właśnie Europa. W 1479 r. zniszczono w archiwach relacje z wypraw admirała. ^{[ 20 ]}Pod koniec XVII w. dopuszczono na dwór cesarski oficjalną misję francuską złożoną z jezuitów. Władze liczyły na wykorzystanie wiedzy jezuitów z astronomii i innych nauk ścisłych. Politykę przyjmowania europejskich uczonych i specjalistów kontynuowali Chińczycy w następnym stuleciu, ale w ślad za nią nie nastąpiło otwarcie na stosunki dyplomatyczne i handlowe. W dziedzinie stosunków zewnętrznych obowiązywała niezmiennie zasada ścisłego izolacjonizmu.

Dopiero pierwsza wojna opiumowa (1839-1842) ostatecznie upokorzyła Chiny. Był to cios, który boleśnie uświadomił Chińczykom, że nie są już cywilizacyjnym środkiem świata, a kraj przekształcono — jak piszą dziś chińscy historycy — w „półkolonię". Pytanie, jaki cios uświadomi cywilizacji Zachodu, że okres jej dominacji minął. Może dramatyzuję, lecz Chiny cierpliwie, metodycznie uzależniają gospodarkę światową od swoich zasobów. Zamieniamy się w konsumpcyjne satelity Państwa Środka, a przy takim rozdrobnieniu politycznym szanse na zmianę tej tendencji maleją.

Zapatrzony w siebie i przekonany o własnej wyższości Zachód zastawiająco mało uwagi poświęcił wydarzeniom z roku 2003, kiedy to Chiny z powodzeniem zrealizowały własny program wysłania człowieka w kosmos. Start w ramach misji Shenzhou 5 nastąpił 15 października z kosmodromu Jiuquan; na orbitę okołoziemską rakieta wyniosła Yang Liweia. Po wykonaniu 14 okrążeń Ziemi sinauta szczęśliwie wylądował; na orbicie pozostał moduł orbitalny statku, który wykonywał zadania o charakterze wojskowym (jego deorbitacja nastąpiła już w 2004 r.). Od tamtego czasu chiński program załogowych lotów w przestrzeń kosmiczną jest z powodzeniem kontynuowany. Państwo Środka pracuje też nad stworzeniem własnej niewielkiej stacji kosmicznej. Pekin ogłosił, że do roku 2024 wyśle człowieka na Księżyc.

W styczniu bieżącego roku Chiny przegoniły Niemcy stając się największym eksporterem towarów na świecie (wartość eksportu Państwa Środka w roku 2009 szacowana jest na 1,2 bln USD, przy 816 mld USD dla Niemiec). To wszystko mimo globalnej recesji. W dodatku Chiny, wraz z grupą 10 państw regionu (ASEAN), utworzyły strefę wolnego handlu, w założeniu konkurencyjną dla UE i NAFTA. ^{[ 21 ]}

Eksperci podkreślają, że zdobycie przez Chiny tytułu największego eksportera jest świadectwem rosnącej potęgi Azji, która już wywalczyła sobie mocny głos w światowej polityce, a niedługo może mieć głos decydujący. ^{[ 22 ]}