Kiedy dwadzieścia lat temu badałem w jaki sposób Mozart tworzył muzykę do tekstów pieśni i oper, stwierdziłem, że przed komponowaniem studiował uważnie tekst, szukając w nim takich słów, które mogły pobudzić jego wyobraźnię muzyczną. Jeżeli takich słów w tekście nie było, odrzucał tekst albo prosił poetę o uzupełnienie tekstu takimi słowami, do których warto komponować muzykę. Drugim moim odkryciem było to, że do słów, które najsilniej pobudzały wyobraźnię muzyczną Mozarta, należało słowo „wolność" (Freiheit, liberta).

Obecnie, od dziesięciu miesięcy przeprowadzam badania nad wierszami chińskimi Cao Xueqina wydrukowanymi w jego powieści Hongloumeng ^{[ 1 ]} i stwierdzam, że również w każdym z tych wierszy można znaleźć kilka słów, które stanowią "poetyckie centrum wiersza", wokół którego skupiają się wszystkie pozostałe słowa, a to centrum decyduje o tym, jak można rozumieć cały wiersz.

W kilkudziesięciu wierszach takim słowem jest „księżyc" (yue), które w każdym z nich „spotyka się" z jakimś innym słowem o silnym zabarwieniu emocjonalnymi to spotkanie słów działa pobudzająco na wyobraźnię poetycką Cao Queqina. Wyciągam stąd wniosek, że stworzona przeze mnie (trzydzieści kilka lat temu) inkontrologia może być przydatna do badania poezji. Metoda inkontrologiczna analizowania wierszy polega właśnie na tym, żeby analizę konkretnego wiersza rozpoczynać od ustalenia, jakie spotkanie słów znalazło się w jego centrum i pobudzało wyobraźnię poety.

Wczoraj, 28.3.2006 wieczorem, przystępując do badania kolejnego wiersza, zacząłem — jak zawsze — od kopiowania chińskich znaków i natrafiłem, po raz pierwszy w tekście Hongloumeng na znaki zi you (2786 i 2942) oznaczające „wolność". Znaki te znajdują się w rozdziale 87, w III tomie chińskiego wydania na s. 1446, w pieśni skomponowanej przez Lin Daiyu

Odkrycie to upewniło mnie, że moja decyzja poświęcenia wielu miesięcy na studia nad Hongloumeng była słuszna. Gdybym zajął się czymś innym, to obecność „wolności" w tekście chińskiego, osiemnastowiecznego pisarza pozostałaby jeśli nie zawsze, to w każdym razie na bardzo długo niezauważona.

Na polski przełożono dotąd z tej powieści jedynie kilka i to nie najlepiej wybranych stron. W przekładzie angielskim w ogóle nie ma tego rozdziału. W przekładzie włoskim rozdział 87, który w oryginale chińskim liczy14 stron (s. 1437-1450), został skrócony do trzech i pół (t. 2, s. 555-558, a śpiewanej przez Lin Daiyu pieśni poświęcono zaledwie kilka linijek:

Passando accanto al Padiglione sul Fiume Hsiao-hsiang udirono un c a n t o accompagnato dalla musica del ch'in suonato da Tai-yü e si fermarono ad ascoltare. L'estrema malinconia dei versi e della musica li sconvolse entrambi. „E' troppo", disse alla fine Miao-yü.Che significa : „E' troppo?" chiese Pao-yü , Miao-yürispose: „Che essa non vivra’ancora a lungo".Si udi un suono lamentoso, come se si fosse rotta una corda. Miao-yü si alzo' e si avvio'. „Che cos'e'? " chiese Pao-yü.Miao-yü rispose" "Non chiedere, piu' tardi capirai". Pao-yü, assorto, torno' al Cortile della Rossa Gioia. (s. 557)

Na tekst śpiewanej pieśni (118 znaków) zabrakło miejsca, którego nie żałowano na przekładanie rozdziałów o błahej treści. W przekładzie francuskim (t. 2, s. 730) jest pełny tekst pieśni, ale pojęcie „wolności" znikło, zastąpione pojęciem „pragnień" (désirs).

W tej sytuacji warto „wszystko odłożyć na bok", żeby sporządzić polski przekład wiersza, dodać objaśnienia i zaproponować interpretację wiersza.

LIN DAI-YU [Incipit] Feng xiao-xiaoxi qiu qi shen ^{[ 2 ]}

Interpretacja wiersza

Badając ten wiersz metodą inkontrologiczną odkrywamy w nim spotkanie pięciu pojęć. Najważniejszym z nich jest pojęcie wolności (zi you) jako dobra, które ceni przede wszystkim ten, kto je utracił. Przeciwieństwem wolności jest konieczność określana w tym wierszu słowami niebo (tian) i los (su yin). Wobec Losu człowiek jest „ziarenkiem piasku" (qing chen), które nie ma żadnych szans poza jedną jedyną: zachowaniem godności. Tę szansę daje człowiekowi tradycja kulturalna: mądrość starożytnych myślicieli (gu ren), a także księżyc (yue), którego cudowny blask może być wzorem postępowania. Człowiek, któremu zły los zadaje ciosy, może na nie odpowiedzieć swoją postawą, swoim budzącym podziw charakterem, ponieważ posiada w swoim wnętrzu xin czyli coś, co jest równocześnie „sercem", z którego emanuje cudowne światło „współ-czucia" czyli wrażliwości na cierpienia innych ludzi a także „umysłem", z którego emanuje cudowne światło aktywności kulturalnej, muzyki i poezji.

Podobne myśli wypowiada Cao Xueqin także w innych wierszach. Na przykład we fragmencie wiersza zamieszczonego w rozdziale 5:

XUE BAO CHAI

List (z wierszem) do LIN DAI YU ^{[ 4 ]}. W liście wiersz: Bei shi-xu zhi di shan xi

XUE BAO CHAI

„Nieśmiertelna [Boginka] nad brzegiem rzeki"

Piosenka na melodię Jiang Xian

Interpretacja

Analizując ten wiersz metodą inkontrologiczną, widzę w nim spotkanie roślin z wiatrem. Roślinami są „kotki" wierzb rosnących nad brzegiem rzeki lub jeziora i płatki kwiatów drzew owocowych, zerwane przez wiatr, wirujące w powietrzu i spadające na ziemię lub do wody. Ten temat został poetom narzucony przez to, co się działo w tym momencie w przyrodzie i przez wybranie go na zadanie konkursowe, utrudnione przez bardzo krótki czas, dany im na ułożenie wiersza; czas wyznaczony przez zapalone kadzidło. Nic dziwnego, że w tak krótkim czasie nie wszyscy zdążyli ułożyć wiersz.

Ułożone wiersze miały więc ten sam temat, opisywały to samo spotkanie, ale różniły się interpretacją spotkania. Wszystkim wprawdzie narzucało się porównanie losu ginących roślin do losu ludzi, natomiast różnice wystąpiły w interpretacji wiatru. W przeciwieństwie do tych, dla których wiatr był personifikacją okrutnych praw Przyrody, która zabiera ludziom wolność, młodość i życie, Xue Bao Chai sięga do głębszych warstw wieloznaczności chińskiego znaku feng, pamiętając, że oznacza on również energię twórczą i poetyckie natchnienie.

W przekładzie włoskim skwitowano ten konkurs poetycki kilkoma linijkami streszczenia, ograniczającego się do następującej informacji:

Assai belleerano quelle [poesie] composte da Tai-yü e da Pao-ch'in sul tema della bambagia dei salici, e quella di Pao-ch'ai , meno malinconica delle altre (t. 2, s. 382)

Nie zamieszczono ani jednego z tych wierszy — chociaż jako „bardzo piękne" (assai belle) lepiej prezentowałyby wartość powieści, niż przełożone strony o latawcach (s. 382-385). Jeżeli trudno usprawiedliwić wydawców, którzy skracają tekst o połowę, to absolutnie niewybaczalne jest usuwanie najpiękniejszych i najcenniejszych fragmentów, a pozostawianie najbardziej banalnych i prozaicznych.

Argument, że czytelników bardziej interesują latawce od poezji jest nieuczciwy, ponieważ to właśnie takie praktyki wydawnicze kształtują zainteresowania i dostosowują się do tego, co same wytworzyły.