Współczesne prawo polskie nadal swoim zasięgiem obejmuje pojedyncze akty ustawodawcze z zakresu problematyki wyznaniowej, wydane w okresie międzywojennym. Są to: Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego, nie posiadającego hierarchii duchownej^[1], Ustawa z dnia 17 marca 1932 r. o składkach na rzecz Kościoła Katolickiego ^[2], Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej, Ustawa z dnia 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej^[3] oraz Ustawa z dnia 25 marca 1938 r. o wytwarzaniu i handlu dewocjonaliami i przedmiotami kultu religijnego ^[4]. Wymienione akty nie zostały dotychczas uchylone ani przez parlament, ani w drodze orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego (TK) stwierdzającego ich niekonstytucyjność.

Akty te można podzielić na dwie grupy. Pierwsza — obejmuje Rozporządzenie z 1928 r. i Ustawy z 1936 r. Dotyczą one niektórych podmiotów prawa wyznaniowego (związków wyznaniowych mniejszości religijnych). Określają ich zasady relacji z państwem oraz status prawny, a w szczególności organizację wewnętrzną, problematykę reprezentacji w obrocie prawnym, kwestię osobowości prawnej wyznaniowych jednostek organizacyjnych oraz niektóre szczegółowe uprawnienia i obowiązki, a także pewne aspekty statusu duchowieństwa^[5]. Drugą grupę stanowią Ustawy z 1932 r. i z 1938 r. dotyczące przedmiotowych aspektów stosunków wyznaniowych, odpowiednio: wymiaru i poboru składek na rzecz Kościoła Katolickiego oraz limitowania wytwarzania i handlu dewocjonaliami oraz przedmiotami kultu religijnego chrześcijaństwa, islamu i judaizmu. Poza kryterium przedmiotu regulacji powyższa klasyfikacja jest także adekwatna do ustaleń w sprawie wygaśnięcia norm prawnych zawartych w rzeczonych aktach prawnych w wyniku desuetudo (odwykania) ^[6].

Analiza miejsca wspomnianych aktów normatywnych we współczesnym polskim systemie prawnym będzie wiązać się z koniecznością odniesienia się do dylematów ogólnych — związanych z zasadą bezpośredniego stosowania konstytucji, zasadą hierarchicznego systemu źródeł prawa, czy kwestią katalogu faktów prawotwórczych w polskim systemie prawa.

Obecnie wymienione akty są już anachroniczne. Posiadają znamiona wyizolowanych fenomenów w rodzimym systemie prawnym. Istnieją w oderwaniu od swego pierwotnego, historycznego kontekstu aksjologicznego i podstaw konstytucyjnych, szczególnie w zakresie relacji państwo-związki wyznaniowe. Ich ratio legis jest już w zdecydowanej mierze nieaktualna. Państwo polskie, pomimo iż Ustawa konstytucyjna z dnia 17 marca 1921 r.^[7] opierała się m.in. na zasadzie państwa liberalnego^[8], po tzw. zamachu majowym w 1926 r., nabierało coraz wyraźniej cech autorytarnych. Formalnym, najpełniejszym tego wyrazem okazała się Ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r.^[9]. Akt ten głosił m.in. zasadę wyższości interesów państwa nad indywidualnymi interesami obywateli. Kładł nacisk na obowiązki obywateli wobec państwa, a nie na ich prawa i wolności^[10]. Niektórzy komentatorzy mówili wręcz o „faszyzacji życia publicznego" po roku 1935. Faktem okazało się nasilenie ekscesów nacjonalistycznych oraz ksenofobicznych po śmierci J. Piłsudskiego^[11], a przede wszystkim w praktyce większa akceptacja władz dla tego rodzaju zachowań. W II Rzeczypospolitej (RP) idea konstytucyjnych wolności i praw jednostki była ograniczona na podstawie kryterium obywatelstwa, czyli kryterium politycznego. Przepisy wyznaniowe obu przedwojennych konstytucji wskazywały na system zwierzchnictwa państwa nad związkami wyznaniowymi^[12]. Państwu przyznana została kompetencja do dyskrecjonalnego uznawania związków wyznaniowych działających na jego terytorium^[13]. Doceniało ono znaczenie pierwiastka religijnego w sferze jego działania. Skutkiem tego było odrzucenie neutralności światopoglądowej. W szczególności przejawem tego była obowiązkowa nauka religii uznanych związków wyznaniowych dla młodzieży do ukończenia 18 lat, należącej do właściwej konfesji, w szkołach utrzymywanych w całości lub w części przez państwo lub samorząd. Druga RP okazała się w praktyce wyznaniowym państwem katolickim, zapewniającym Kościołowi Katolickiemu pozycję dominującą ^[14]. Wiążące nasz kraj prawo międzynarodowe nieefektywnie chroniło podstawowe wolności i prawa jednostki. Godne odnotowania jest, iż Polska, będąc sygnatariuszem tzw. małego traktatu wersalskiego z 28 czerwca 1919 r.^[15], w dniu 13 września 1934 r. wypowiedziała procedurę odwoławczą do Ligii Narodów (art. 12)^[16].

Współczesna Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r.^[17], szczególnie w sferze wolności i praw człowieka, pod względem aksjologicznym jest heterogeniczna. Widoczny jest w niej przede wszystkim wpływ doktryny liberalnej oraz katolickiej nauki społecznej. Ustrojodawca odwołał się do koncepcji prawnonaturalnej, wskazując przyrodzoną godność ludzką jako podstawę wolności i praw jednostki (zob. art. 30) ^[18]. Już od 29 grudnia 1989 r. do fundamentów polskiego systemu prawnego wprowadzona została zasada demokratycznego państwa prawnego^[19]. Jej komponentem, wyodrębnionym w obecnej ustawie zasadniczej, jest zasada legalizmu (zob. art. 7). W dziedzinie relacji między państwem a wspólnotami religijnymi Konstytucja z 1997 wyraża koncepcję tzw. przyjaznego rozdziału tych podmiotów. Rzeczypospolita Polska ratyfikowała najważniejsze akty prawa międzynarodowego z zakresu wolności i praw człowieka — w 1977 r. Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka ONZ (MPPCz)^[20] oraz w 1993 r. Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. (EKPCz) ^[21]. W związku z tym Polska uznała jurysdykcję organów międzynarodowych we wspomnianej dziedzinie. Konwencja z 1950 r. wywarła czytelny wpływ na przepisy rozdziału drugiego Konstytucji RP z 1997 r. Założenia liberalne oraz akty prawa międzynarodowego uwarunkowały także nową treść polskiego ustawodawstwa wyznaniowego od roku 1989^[22]. Wymóg przestrzegania powyższych standardów w dziedzinie wolności i praw człowieka wynika współcześnie także z aktów prawa pierwotnego Unii Europejskiej. Polska stała się jej członkiem 1 maja 2004 r.

Treść analizowanego ustawodawstwa przedwojennego uzasadnia liczne zastrzeżenia co do jego zgodności z odpowiednimi postanowieniami obecnej Konstytucji RP, art. 9 EKPCz, czy art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOiP)^[23]. W szeregu przypadkach wątpliwości co do konstytucyjności byłyby zasadne już w świetle przepisów wyznaniowych ustaw konstytucyjnych z okresu międzywojennego ^[24]. Tym bardziej współcześnie wydaje się, że w większości przypadków zachodzi wysokie prawdopodobieństwo tzw. wtórnej niekonstytucyjnoci^[25]. Rozpatrywane akty ustawodawcze zostały wydane kilkadziesiąt lat przed wejściem w życie Konstytucji z 1997 r.^[26]. W szczególności zawarte w nich przepisy upoważniające do wydania rozporządzeń, czy to przez Radę Ministrów, czy przez właściwego ministra nie odpowiadają wymogom określonym w art. 91 ust. 1 współczesnej ustawy zasadniczej. Nie zawierają one bowiem wytycznych co do treści rozporządzeń.

Zarazem za niezgodne z zasadą poszanowania przez państwo niezależności związków wyznaniowych w ich zakresie (art. 25 ust. 3) należy uznać przepisy ustawodawstwa z 1928 r. i z 1936 r. przyznające organom państwowym szczebla centralnego i lokalnego istotne oraz dyskrecjonalne uprawnienia w zakresie nadzoru nad duchowieństwem, organami wewnętrznymi Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego nie posiadającego hierarchii duchownej (WSK), Muzułmańskiego Związku Religijnego (MZR) i Karaimskiego Związku Religijnego (KZR), a także w dziedzinie tworzenia właściwych jednostek organizacyjnych tych konfesji. Kompetencje nadzorcze obejmują min.: obowiązek powiadomienia organów nadzoru, prawo zgłaszania sprzeciwu wobec uchwał organów kolegialnych, uznanie wyboru piastunów organów wewnętrznych, rejestrację gmin wyznaniowych, prawo sprzeciwu wobec kandydatów na duchownych, przyjęcie przysięgi od piastunów organów wewnętrznych, prawo żądania usunięcia ze stanowiska, prawo udzielania dyspensy od ustawowych wymogów dotyczących kandydatów na urzędy. Ingerencja naczelnych organów państwowych jest szczególnie widoczna przy ustanawianiu naczelnych organów kierowniczych rzeczonych wspólnot ^[27]. W sumie we wspomnianych aktach normatywnych mamy do czynienia ze zmodernizowaną instytucją starego placetum regium^[28]. W swojej ogólnej wymowie jako najbardziej „liberalne" można uznać Rozporządzenie Prezydenta z 1928 r., zaś jako najbardziej restrykcyjna wydaje się ustawa dotycząca MZR.

W kategoriach naruszenia zasady niezależności związków wyznaniowych w relacjach z państwem można traktować także przewidziane przez Ustawy z 1936 r. wymogi uzyskania zgody właściwych organów administracji państwowej dla dysponowania przez MZR i KZR majątkiem nieruchomym, ewentualnie jego pewnymi składnikami. Przykładowo od zgody odpowiedniego wojewody uzależniono zbycie obciążenia, zamianę, a nawet zmianę przeznaczenia majątku nieruchomego należącego do MZR i KZR. Przepisy tego rodzaju można również oceniać jako kolidujące z art. 64 ust. 3 Konstytucji z 1997 r. Przewidują one ograniczenia prawa własności w stopniu naruszającym jego istotę. Nie zostały także spełnione przesłanki ograniczenia konstytucyjnych wolności i praw przewidziane w art. 31 ust. 3 ustawy zasadniczej^[29].

Zarzut niezgodności z zasadą poszanowania przez państwo niezależności związków wyznaniowych postawić można także wymogowi uzyskania przez Najwyższe Kolegium Muzułmańskie zgody ministra właściwego do spraw wyznań religijnych dla otwarcia szkół duchownych, których celem byłoby przygotowywanie kandydatów na duchownych i nauczycieli religii muzułmańskiej. Ustawa o stosunku Państwa do MZR przewiduje zarazem nadzór ww. ministra nad szkołami tego typu, w tym zatwierdzanie programu nauki i regulaminów wewnętrznych oraz warunków przyjmowania uczniów. Nauczycieli tych szkół mianuje Mufti, ale w porozumieniu z właściwą władzą szkolną. W sumie muzułmańskie szkolnictwo religijne w świetle Ustawy z 1936 r. zostało poddane drobiazgowemu nadzorowi administracji państwowej.

Natomiast za niezgodne z zasadą wzajemnej niezależności państwa i związków wyznaniowych w dziedzinie finansowej należy uznać ogólne przepisy Rozporządzenia z 1928 r. oraz Ustaw z 1936 r. przewidujące wparcie materialne państwa dla WKS, MZR i KZR. Wspomniane postanowienia rodzą także wątpliwości z punktu widzenia zasady bezstronności światopoglądowej władz publicznych w RP. Państwo wspiera bowiem nieokreśloną działalność pożyteczną ze względów ogólnospołecznych lecz organizacje będące nośnikami monoteistycznego światopoglądu religijnego.

W zakresie, w jakim Ustawy z 1936 r. przewidują w ramach MZR i KZR obowiązek odmawiania modlitw w intencji Rzeczypospolitej Polskiej i jej Prezydenta, względnie w święta państwowe, obowiązek organizowania nabożeństw w intencji państwa, Prezydenta RP, Rządu i wojska, można je uznać za niezgodne z konstytucyjną wolnością sumienia i religii (art. 53 ust. 1) oraz z zakazem zmuszania kogokolwiek do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych (art. 53 ust. 6)^[30]. Jako sprzeczne z powyższym zakazem wypada ocenić przewidziane w aktach z 1928 r. i z 1936 r. obowiązkowe przysięgi z elementami odwołującymi się do odpowiedniej religii składane przez duchownych oraz piastunów naczelnych władz właściwych związków wyznaniowych. Przysięgi winny być złożone przed odpowiednimi organami administracji państwowej, jako warunek objęcia urzędów (stanowisk). Powyższe wymogi budzą także wątpliwości w kontekście zasady bezstronności światopoglądowej władz publicznych^[31]. Państwo uznaje bowiem walor czynnika religijnego, jako koniecznego w sferze swego działania^[32]. Pośrednio opowiada się za monoteistyczną koncepcją Absolutu. Rzeczone normy wskazują także na instrumentalne podejście państwa (ustawodawcy oraz administracji) do religii. Można bowiem odnieść wrażenie, iż ustanawiając wymogi przysięgi z elementami religijnymi, państwo zamierza wywierać presję moralną na piastunów określonych stanowisk w WKS, MZR i KZR, w celu zagwarantowania sobie ich lojalności. Złamanie owej lojalności traktowane byłoby jako złamanie przysięgi, czyli grzech ciężki.

Za niezgodny z wolnością religii (art. 53 ust. 2 Konstytucji) w związku z wolnością zrzeszania się (art. 58 ust. 1) wypada uznać art. 1 ustawy o stosunku Państwa do MZR stanowiący, iż ogół wyznawców islamu na obszarze Polski tworzy MZR. Nadaje to Związkowi charakter korporacji przymusowej mającej skupiać wszystkich muzułmanów w RP, zarówno obywateli polskich, jak i cudzoziemców. Pośrednio z analizowanego przepisu wynika, iż MZR ma mieć charakter monopolistyczny, tym samym wykluczone jest istnienie innych islamskich związków wyznaniowych.

Z kolei przepisy mówiące o obowiązku nauczania religii w szkołach młodzieży wyznania odpowiednio muzułmańskiego i karaimskiego wzbudzają uzasadnione wątpliwości co do zgodności z gwarantowanym konstytucyjnie fakultatywnym charakterem nauczania religii w szkołach (art. 53 ust. 4) oraz z obowiązkiem uwzględnienia w zakresie wychowania religijnego i moralnego stopnia dojrzałości dziecka, jego wolności sumienia i wyznania oraz przekonań (art. 53 ust. 3 w związku z art. 48 ust. 1).

Ograniczenia gwarantowanej konstytucyjnie autonomii wymienionych wspólnot religijnych (art. 25 ust. 3), czyli ich uprawnienia do swobodnego tworzenia i zmiany własnego prawa wewnętrznego obowiązującego w ramach danej konfesji^[33] można postrzegać przede wszystkim w ustawowym wymogu uznania właściwych statutów (prawa wewnętrznego) przez Radę Ministrów, jako przesłanki ich obowiązywania. Wydaje się, że z zasadą poszanowania autonomii związków wyznaniowych przez państwo są także niezgodne zawarte w Ustawach z 1936 r. wymogi stwierdzenia przez Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, że szczegółowe przepisy i regulaminy wydane w celu wykonania statutów odpowiednio MZR i KZR nie zawierają postanowień sprzecznych z ustawami oraz z rzeczonymi statutami. Miałyby być to przesłanki obowiązywania tych aktów wykonawczych do statutów.

Trzeba zauważyć, iż obecnie istniejący stan w dziedzinie prawa wewnętrznego WKS, MZR i KZR godzi w zasadę bezpieczeństwa obrotu prawnego, względnie pewności prawa^[34]. Wciąż bowiem formalnie obowiązują rozporządzenia Rady Ministrów o uznaniu statutów tych konfesji ^[35], a zarazem w praktyce konfesje te funkcjonują w oparciu o inne akty prawa wewnętrznego, ustanowione i zmieniane swobodnie przez ich organy wewnętrzne^[36]. Podmioty wchodzące w stosunki prawne z WKS, MZR, czy KZR mogą mieć nieusuwalne trudności w ustaleniu zwłaszcza, czy dana wspólnota jest reprezentowana przez odpowiednio umocowany do działania organ. Członkowie wymienionych związków wyznaniowych mogą mieć istotne trudności w określeniu w szczególności swych uprawnień korporacyjnych.

Naruszenia autonomii wspólnot religijnych upatrywać można ponadto w zbyt szczegółowym określeniu przez ustawodawcę ich wewnętrznych kwestii organizacyjnych, np. organów wewnętrznych, ich szczegółowych kompetencji, liczebności, czy zasad tworzenia gmin wyznaniowych ^[37]. Tego rodzaju zagadnienia powinny być unormowane samodzielnie przez same zainteresowane wspólnoty religijne w ich prawie wewnętrznym. Państwo powinno co najwyżej określić zasady uzyskania osobowości prawnej przez wyznaniowe jednostki organizacyjne oraz ogólne zasady ich reprezentacji w obrocie prawnym.

Jako potencjalnie kompromitującą dla państwa polskiego należy oceniać Ustawę z dnia 25 marca 1938 r.^[38]. Ustawa w istocie rzeczy wprowadzała segregację wyznaniową w zakresie wytwarzania i handlu dewocjonaliami oraz przedmiotami kultu religijnego trzech religii: chrześcijańskiej, mojżeszowej i muzułmańskiej. Wymienione czynności merkantylne dozwolone są osobom fizycznym wyłącznie tej religii, której dane wytwory dotyczą, oraz osobom prawnym, których wszystkie władze sprawowane są przez osoby danej religii. Analogiczne ograniczenia przewidziano wobec osób zatrudnionych przy wytwarzaniu dewocjonaliów oraz przedmiotów kultu religijnego. Zatrudniania innych osób zabroniono. Przewidziano, że wytwórnie oraz zakłady sprzedaży wspomnianych przedmiotów, które nie dostosują się do wymogów rzeczonej ustawy zostaną zlikwidowane w ciągu dwóch lat od jej wejścia w życie. Ponadto przewidziano całkiem surowe (jak na warunki z 1938 r.) sankcje karne dla osób prowadzących przemysł (działalność gospodarczą) z naruszeniem przepisów Ustawy z 1938 r. lub przepisów doń wykonawczych^[39]. Opisane regulacje jawią się jako sprzeczne z konstytucyjnym zakazem dyskryminacji w szczególności w życiu gospodarczym z przyczyn religijnych (art. 32 ust. 2 Konstytucji). Restrykcje przewidziano jedynie w odniesieniu do wyznawców trzech religii monoteistycznych: chrześcijaństwa, islamu i judaizmu, najliczniej współcześnie wyznawanych na terytorium Polski. Ograniczenia dotyczące prowadzenia działalności gospodarczej oraz zatrudnienia osób wspomnianych religii są sprzeczne odpowiednio z gwarantowaną w art. 20 Konstytucji wolnością działalności gospodarczej, względnie z wolności wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy (art. 65 ust. 1). Zarazem nie zachodzą przesłanki uzasadniające wprowadzenie tego rodzaju ograniczeń, przewidziane w art. 31 ust. 3 ustawy zasadniczej. Ograniczenia te naruszają poprzez głęboką ingerencję w sferę rzeczonych wolności zasadę proporcjonalności.

Analizowana ustawa czyni wyznanie człowieka kryterium istotnym dla organów państwowych. O przynależności wyznaniowej, dla potrzeb regulacji z 1938 r., miał decydować stan ujawniony w księgach stanu cywilnego. Ten stan rzeczy koliduje z prawem jednostki do zachowania w tajemnicy swej przynależności wyznaniowej, co mieści się w zakresie gwarantowanej przez art. 53 ust. 1 Konstytucji wolności sumienia i religii. Zarazem art. 53 ust. 7 Konstytucji stanowi, że nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania. Samą segregację wyznaniową, jako opartą na zasadzie stygmatyzacji oraz wykluczenia, bez względu na zakres, należy uznać za sprzeczną z przyrodzoną i niezbywalną godnością człowieka. Zatem całą Ustawę z 1938 r. można uznać za kolidującą z art. 30 Konstytucji.

Za nie do pogodzenia z konstytucyjną zasadą prawa do sądu (art. 45 ust. 1), czy zasadą sądowego wymiaru sprawiedliwości (art. 175 ust. 1) należy uznać przyznanie kompetencji do orzekania w sprawach o wykroczenia przewidziane w Ustawie z 1938 r. władzom administracji ogólnej.

Ustawa o składkach na rzecz Kościoła Katolickiego szczegółowo normuje zagadnienie świadczeń pieniężnych ze strony wiernych na potrzeby parafii katolickich. Szczegółowo ustawodawca uregulował m.in. problematykę ustanawiania rzeczonych świadczeń^[40], zasady ich wymiaru ^[41] oraz przymusowej egzekucji przez organy państwowe. Prawodawca państwowy podjął się drobiazgowego unormowania wewnętrznych zagadnień Kościoła katolickiego, zwłaszcza świadczeń na jego rzecz ze strony wiernych oraz ustroju, czy zasad powoływania wewnętrznych organów w parafiach katolickich. Wspomniane kwestie powinny być przedmiotem regulacji prawa kościelnego, a nie państwowego. Omawianą ustawę można zatem w całości uznać za niezgodną z zasadą poszanowania autonomii Kościoła w jego zakresie, a także poszanowania jego niezależności. Dotyczy to m.in. przymusowej egzekucji zaległych składek na podstawie przepisów o postępowaniu przymusowym w administracji^[42]. Ponadto nałożenie składki zwyczajnej wyższej niż 5% uzależniono zwłaszcza od zatwierdzenia na wniosek ordynariusza przez wojewódzką władzę administracji ogólnej w porozumieniu z izbą skarbową. Ustawodawca ograniczył także możliwość przeznaczania środków ze składek nadzwyczajnych do sprecyzowanych celów. W istocie rzeczy Ustawa z 1932 r. pozbawia osoby konfesji katolickiej prawa do zachowania milczenia, co do swego wyznania. Jest to jedno z zasadniczych uprawnień mieszczących się w ramach wolności sumienia i religii, gwarantowanej przez art. 53 ust. 1 Konstytucji. Organy strasburskie oraz Komitet Praw Człowieka ONZ zaliczają wspomniane uprawnienie do zakresu wolności myśli, sumienia i wyznania (religii), o której mowa odpowiednio w art. 9 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, czy w art. 18 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych.

Analizowane akty prawne miejscami wyraźnie ujawniają swój anachronizm. W szczególności występują w nich nazwy organów ministerialnych, np. Minister Przemysłu i Handlu, Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Minister Rolnictwa i Reform Rolnych, czy Minister Spraw Wojskowych. Ta nomenklatura nie odpowiada współczesnej organizacji naczelnych organów administracji rządowej lub jej nazewnictwu. Ustawy z 1936 r. odwołują się do zasięgu terytorialnego Polski przed wybuchem II wojny światowej. Jako siedziba muzułmańskiego Muftiego oraz karaimskiego Hachana wskazane zostało miasto Wilno. Natomiast jako miejsce zjazdu kompetentnego do wyboru Hachana, ustawa o stosunku Państwa do KZR w RP wskazuje miasto Nowe Troki. Ustawa o stosunku Państwa do MZR w RP jako jeden z organów nadzoru wskazuje Wojewodę Wileńskiego. Nieaktualne są także przepisy przewidujące zatwierdzenie wysokości właściwych opłat za wystawiane przez związki dokumenty (np. odpisy, zaświadczenia). Dotyczą one bowiem stanu prawnego, w którym prawnie uznane wspólnoty religijne wykonywały pewne funkcje publicznoprawne, w szczególności prowadziły akta stanu cywilnego. Nadto jako anachronizm należy oceniać autorytarny model kierowania oraz reprezentacji MZR i KZR, zgodnie którym na czele tych wspólnot religijnych stoją dożywotnio obsadzone organy kolegialne odpowiednio — Mufti oraz Hachan. Można przypuszczać, że taki model kierownictwa nie odpowiada aspiracjom przynajmniej części członków odpowiednich związków. Rozporządzenie Prezydenta RP z 1928 r. przyznaje duchownym Kościoła szczególne uprawnienia, które postrzega ustawodawca w kategoriach przywilejów. Do tradycji wręcz średniowiecznego w swej genezie brachium seculare nawiązują postanowienia Ustaw z 1936 r. przewidujące udzielanie pomocy przez władze państwowe władzom i urzędom odpowiednich konfesji przy wykonywaniu zarządzeń w razie zawieszenia duchownego w czynnościach lub złożenia go z urzędu oraz we wszystkich innych przypadkach przewidzianych przez obowiązujące prawo. Anachronizm Ustaw z 1936 r. wynika także z częściowej recepcji w tych aktach postanowień dawnej carskiej ustawy "dla wyznań obcych"^[43]. W analizowanych aktach normatywnych spotykamy również nie występujące we współczesnej polszczyźnie formy językowe. Na anachronizm wskazuje również forma aktu z 1928 r. — jest to rozporządzenie Prezydenta RP. Współczesny, przewidziany przez Konstytucję z 1997 r., system źródeł prawa, nie przewiduje tej kategorii aktów normatywnych, jako źródeł prawa powszechnie obowiązującego^[44]. Rzeczony rodzaj aktów ustawodawczych przewidywała jedynie w latach 1926-1935 znowelizowana w dniu 2 sierpnia 1926 r.^[45] Ustawa konstytucyjna z 1921 r.

Pomimo podanych wyżej zastrzeżeń wszystkie omawiane akty normatywne z okresu międzywojennego korzystają z domniemania konstytucyjności. Jedynym organem kompetentnym do wiążącego stwierdzenia ich niezgodności z ustawą zasadniczą lub z niektórymi ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i tym samym do ich uchylenia jest Trybunał Konstytucyjny. Zarazem jednak podmioty stosujące Konstytucję, zgodnie z zasadami wyrażonymi w jej art. 8 ust. 1, winny dać pierwszeństwo normom ustrojowym, szczególnie w sprawach wyznaniowych, o ile odpowiednie przepisy Konstytucji nie odsyłają do ustaw. Podmioty te muszą dokonać wykładni terminów konstytucyjnych i ewentualnie dać im pierwszeństwo przed ustawodawstwem międzywojennym. Narażają się one na ryzyko zakwestionowania ich działań na drodze sądowej. Organy administracji wyznaniowej odstępując od stosowania w szczególności restrykcyjnych przepisów indywidualnego ustawodawstwa wyznaniowego z 1928 r. i z 1936 r. z uwagi na wyraźną kolizję szeregu ich postanowień zwłaszcza z art. 25 ust. 3 i art. 53 ust. 1, 2 i 6 Konstytucji, narażają się na zarzut niedopełnienia obowiązków, względnie przekroczenia uprawnień, a w konsekwencji na odpowiedzialność karną. Natomiast sądy rozpatrując daną sprawę mogą wystąpić do TK z pytaniem prawnym dotyczącym konstytucyjności analizowanych aktów ustawodawczych. Można przychylić się do postulatu, aby uznać kompetencję sądów do stwierdzania niekonstytucyjności aktów ustawodawczych w przypadku gdy zachodzi ich wtórna niekonstytucyjność, ewentualnie gdy przepis(y) takiego aktu są w sposób oczywisty niezgodne z Konstytucją^[46]. Ze wspomnianymi zjawiskami możemy mieć do czynienia właśnie w przypadku ustawodawstwa przedwojennego. Opisany stan rodzi jednak po stronie podmiotów stosujących ustawodawstwo przedwojenne poczucie niepewności, a nawet — zagrożenia^[47]. To godzi w ustrojową zasadę zaufania obywateli do państwa i stanowionego przezeń prawa^[48]. Na podmioty stosujące prawo w dobrej wierze nie należy przenosić ryzyka naruszenia tegoż prawa. Skutkiem opisanego stanu może być m.in. bierność organów administracji.

Do rozstrzygnięcia kwestii obowiązywania norm wynikających z Ustaw z 1932 r. i 1938 r. użyteczne jest pojęcie desuetudo. Akty te niejako zostały „zapomniane" przez współczesne organy państwowe, szczególnie naczelne organy administracji wyznaniowej, a także przez odpowiednie wspólnoty konfesyjne. Ustawy owe pominięto w przepisach derogacyjnych wszystkich ustawy wyznaniowych, począwszy od 1989 r. Internetowy System Aktów Prawnych prowadzony przez Kancelarię Sejmu mylnie określa ustawy z 1932 r. i z 1938 r. jako nieobowiązujące. Nie podaje jednak dat ich uchylenia ani aktów derogujących. Można ponadto przyjąć, że już w latach 30-tych XX w. państwo polskie straciło zainteresowanie wykonywaniem tych ustaw. Kompetentne organy ministerialne nie wydały aktów wykonawczych, pomimo istnienia odpowiednich upoważnień ustawowych^[49]. Ustawa z 1938 zakłada ujawnienie przynależności wyznaniowej w księgach stanu cywilnego, zaś współczesna Ustawa z dnia 29 września 1986 — Prawo o aktach stanu cywilnego, tego nie przewiduje ^[50]. W sumie ustawy rzeczone nie mogą być stosowane nawet w przypadku istnienia ewentualnej woli ku temu.

Desuetudo nie odnosi do indywidualnych aktów ustawodawczych z 1928 r. i z 1936 r., jako całości. Fakt ich obowiązywania wskazuje zarówno naczelna rządowa administracja wyznaniowa, jak i doktryna prawa wyznaniowego^[51]. Już po II wojnie światowej, pomimo zmienionych warunków społeczno-politycznych w kraju, władze państwowe potwierdziły obowiązywanie tych aktów dokonując ich nowelizacji w związku z laicyzacją prawa o aktach stanu cywilnego oraz prawa małżeńskiego. Odwyknięcie można rozważać jedynie w odniesieniu do pewnych norm wynikających z tych aktów normatywnych. Czytelna niezgodność szeregu zawartych w nich przepisów z zasadami wyznaniowymi Konstytucji prowadzi do ich niestosowania przez Departament Wyznań oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji (DWRMNiE MAiC). Od lat nie są stosowane m.in. normy dotyczące składania przysięgi religijnej przed właściwymi organami państwowymi przez osoby mające piastować stanowiska w WKS, MZR, czy KZR. Nie stosuje się norm przewidujących dotacje budżetowe państwa dla tych wyznań^[52]. Przynajmniej od 1989 r. nie jest urzeczywistniana norma wynikająca z art. 1 ustawy o stosunku Państwa do MZR w RP nadająca temu związkowi charakter korporacji przymusowej mającej skupiać ogół muzułmanów w Polsce ^[53]. W ich miejsce centralna administracja wyznaniowa stosuje właściwe postanowienia Ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania^[54]. Nie jest to jednak zadanie proste. Normy derogacyjne zawarte w art. 18 ust 1 i 2 Ustawy z 17 maja 1989 r. mają bowiem charakter ogólny^[55]. Samym podmiotom stosującym indywidualne ustawodawstwo wyznaniowe z lat: 1928 i 1936 pozostawiono decyzje szczegółowe, co do zakresu stosowania tych aktów. W sumie opisany stan stwarza po stronie administracji wyznaniowej niebezpieczeństwo woluntarystycznego podejmowania rozstrzygnięć w sferze wolności i praw jednostki.

Należy podkreślić, iż zakres przepisów wyrażających normy wygasłe na skutek desuetudo nie jest tożsamy z zakresem przepisów wspomnianych aktów budzących uzasadnione wątpliwości, co do ich konstytucyjności. Przykładowo pomimo, że postanowienia ustawy o stosunku Państwa do MZR w RP obligujące do odmawiania modlitw w intencji Rzeczypospolitej, Prezydenta RP, jej Rządu oraz wojska, budzą uzasadnione zastrzeżenia co do ich zgodności z gwarantowaną konstytucyjnie wolnością sumienia i religii, zgodnie z informacjami badaczy, członkowie MZR modlitwy takie praktykują chcąc podkreślić swą lojalność wobec państwa (odmiennie niż konkurencyjna Liga Muzułmańska w RP). W 2006 r. i w 2012 r. Mufti MZR, wobec prób opozycji usunięcia go ze stanowiska, powoływał się na dożywotność swego urzędu. W 2012 r. dowodził spełnienia kryteriów personalnych do zajmowania stanowiska lidera Związku zgodnie z restrykcyjnymi i uznaniowymi postanowieniami Ustawy z 1936 r.^[56]. Negował także rozdzielenie funkcji Muftiego i przewodniczącego Najwyższego Kolegium Muzułmańskiego.^[57] W 2013 r. lider MZR w związku ze sporami na tle ustanowienia zakazu tzw. uboju rytualnego liczył się z niebezpieczeństwem cofnięcia mu uznania przez władze państwowe. Wobec planów niektórych członków muzułmańskiej gminy wyznaniowej w Kruszynianach zbycia tamtejszej nieruchomości będącej jej własnością a stanowiącej wakf^[58] Mufti przeciwstawił się wskazując, że Ustawa z 1936 r. wyklucza możliwość alienacji tego rodzaju nieruchomości.

Natomiast trudny do ustalenia, z uwagi na hermetyczność właściwych grup, jest szczegółowy zakres stosowania Rozporządzenia Prezydenta RP z 1928 r. przez staroobrzędowców oraz Ustawy z 1936 r. o stosunku Państwa do KZR przez Karaimów. Zapewne znajdują zastosowanie przepisy dotyczące osobowości prawnej oraz naczelnych organów właściwych związków wyznaniowych.

Reasumując, na podstawie przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że w ujęciu behawioralnym Ustawy z 1932 r. i z 1938 r. całkiem już nie obowiązują współcześnie, zaś akty ustawodawcze z 1928 r. i z 1936 r. — w istotnej mierze. W celu zapewnienia bezpieczeństwa prawnego oraz poszanowania zasady zaufania obywateli do państwa i stanowionego przezeń prawa wszystkie rzeczone akty powinny być możliwie najszybciej formalnie uchylone. W całości powinny być derogowane Ustawy z 1932 i 1938 r. Akty ustawodawcze z lat: 1928 i 1936 powinny być uchylone w sposób zapewniający ciągłość osobowości prawnych odpowiednich związków wyznaniowych i ich jednostek organizacyjnych. Optymalnym rozwiązaniem byłoby zastąpienie właściwych regulacji z okresu międzywojennego nowymi indywidualnymi ustawami wyznaniowymi, odpowiadającymi standardom indywidualnego ustawodawstwa wyznaniowego z lat dziewięćdziesiątych XX wieku, a przy tym, aktami, których zgodność z Konstytucją z 1997 r. nie budzi wątpliwości.

Znaczenie przedwojennego ustawodawstwa wyznaniowego w obecnym systemie prawnym jest mocno ograniczone. Nie jest ono stosowane w praktyce poza niektórymi przepisami o charakterze organizacyjnym oraz w przepisach dotyczących osobowości prawnej właściwych związków wyznaniowych i ich jednostek organizacyjnych. Dla stosunkowo nielicznych WKS, MZR i KZR uregulowanie ich położenia w drodze indywidualnych aktów ustawodawczych stanowi okoliczność wyróżniającą je na tle związków wyznaniowych wpisanych do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych. Daje to podstawy do żądania uregulowania ich stosunków z państwem w drodze konsensualnej oraz do rozszerzenia na te wspólnoty szczegółowych uprawnień przysługujących kościołom i innym związkom wyznaniowym działającym na podstawie indywidualnych ustaw wyznaniowych z lat 1989-1997.

Ustawy z 1932 r. oraz z 1938 r. należy (i można) uchylić na podstawie samodzielnych kompetencji prawotwórczych odpowiednich organów państwowych ^[59]. Natomiast ustanowienie nowych regulacji w miejsce ustawodawstwa z lat: 1928 i 1936 wymaga zgodnie z art. 25 ust. 5 Konstytucji zachowania form konsensualnych, czyli zawarcia przez Rząd uprzednich, odpowiednich umów z właściwymi związkami wyznaniowymi ^[60]. Obecnie, wg informacji DWRMNiE MAiC, po stronie rzeczonych konfesji występuje brak zainteresowania. O ile władze MZR oraz WKS wypracowały jeszcze w pierwszej dekadzie XXI wieku projekty nowych indywidualnych ustaw wyznaniowych, to po stronie KZR można zanotować całkowity brak zainteresowania. Należy jednak stwierdzić, że jeszcze kilka (kilkanaście) lat temu występował brak zainteresowania po stronie władz państwowych mimo inicjatyw ze strony szczególnie MZR, czy WKS. Zatem w przypadku, gdyby zmiana omawianego ustawodawstwa wyznaniowego na drodze parlamentarnej okazała się niemożliwa, należy podjąć próbę uchylenia rzeczonych aktów przedwojennych, względnie ich obszernych fragmentów w drodze orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, stwierdzającego niekonstytucyjność. Wnioski w tych sprawach do TK mogą złożyć poza podmiotami mającymi legitymację ogólną także właściwe związki wyznaniowe z 1936 r.^[61].

Przedwojenne ustawodawstwo wyznaniowe powinno być jak najszybciej wyeliminowane ze współczesnego systemu prawnego. Jego obowiązywanie koliduje bowiem z całą pewnością z zasadą zaufania obywateli do państwa, nie służy rozwojowi odpowiednich wspólnot konfesyjnych a wręcz podważa autorytet państwa.