1. Wprowadzenie. Specyfika religijno-światopoglądowa Europy.

Pojęcie państwa laickiego (świeckiego) posiada ugruntowaną interpretację w doktrynie prawa wyznaniowego.^[1] Jako najistotniejsze cechy tego typu państwa wskazuje się jego rozdzielenie organizacyjne wobec związków wyznaniowych, odrębność funkcjonalną wymienionych podmiotów, niekompetencję państwa w sprawach religii, w tym w sprawach wewnętrznych wspólnot konfesyjnych, a zarazem niekompetencję związków wyznaniowych w dziedzinie sprawowania władzy publicznej. Konsekwencją tego jest względna niezależność związków wyznaniowych wobec państwa, przejawiająca się w ich autonomii prawnej oraz w wewnętrznej samorządności. Zwraca się uwagę na nie-wyznaniowy charakter państwa, na brak wyznania oficjalnego (państwowego). Państwo świeckie jest co do zasady niezainteresowane kwestią religii czy światopoglądów wyznawanych przez obywateli. Korelatem tego jest zapewnienie jednostce tzw. prawa do milczenia we wspomnianych sprawach. Podkreśla się, że państwo laickie winno być neutralne światopoglądowo. W państwie świeckim człowiek indywidualnie oraz w mniejszym, czy większym kolektywie ma zapewnioną w wymiarze prawnym wolność sumienia i wyznania. W szczególności nauczanie religii w szkolnictwie publicznym (państwowym) ma charakter fakultatywny albo w ogóle nie występuje.

Pojęcie „kontynent europejski" jest terminem umownym, o charakterze geograficzno-kulturowym. Stary Kontynent stanowi zachodnią część Eurazji, którą zajmują w całości, bądź częściowo terytoria 47. państw.^[2] Są one skupione, z wyjątkiem Białorusi, w Radzie Europy, do której należą także państwa południowego Kaukazu, znajdujące się poza granicami geograficznymi Europy — Gruzja, Armenia i Azerbejdżan. ^[3] Czynnikiem, w istotnej mierze określającym zakres Europy jest szeroko rozumiana kultura, której jednym z fundamentów jest chrześcijaństwo.

Europa jest kontynentem szczególnym pod względem religii i innych odmian światopoglądów. Dotyczy to zarówno dziejów rzeczonych zjawisk w wymiarze społecznym, jak i ich odniesień do państwa. Na Starym Kontynencie tradycja kościoła (wyznania) państwowego jest wciąż żywotna. ^[4] Należy przy tym zwrócić uwagę na zróżnicowanie doświadczeń historycznych mieszkańców Europy. Wśród mieszkańców zachodniej części Starego Kontynentu, a także Niemiec i Czech zakorzeniona jest pamięć o wojnach na tle religijnym, szczególnie w wiekach: XVI i XVII. Religia jawi się im zatem jako pierwiastek konfliktogenny, katalizujący podziały społeczne, zagrażający jedności państwowości. Natomiast w Europie Środkowej, Wschodniej, częściowo Południowej, a także w Irlandii, religia i będące jej nośnikiem właściwe Kościoły chrześcijańskie — katolicki, prawosławne, czy protestanckie — okazały się czynnikami służącymi wykształceniu i zachowaniu tożsamości narodowej. Kler był niejednokrotnie warstwą przywódczą w walce o narodową emancypację.

Znamienne dla Europy jest relatywnie wysoki, wyższy niż na innych kontynentach, odsetek ateistów, agnostyków, czy osób nieidentyfikujących się z żadnym z oficjalnie działających związków wyznaniowych. Na początku XXI wieku 73,5% ludności Europy stanowili chrześcijanie, 1,6% — muzułmanie, 0,3% — żydzi, 0,1% - hindusi, 0,04% — buddyści, 0,07% — wyznawcy innych religii, lecz aż 24,4% populacji byli to ateiści i bezwyznaniowcy^[5]. Powyższe uzmysławia, że szczególnie Europa doświadczyła procesów laicyzacji oraz prywatyzacji przekonań w sprawach religijnych. Należy zaznaczyć, że w dziedzinie religijności utrzymują się poważne różnice między poszczególnymi państwami europejskimi.^[6] Fala masowej migracji wyznawców islamu z rejonu Bliskiego i Środkowego Wschodu oraz Afryki, czyni sytuację religijną w wymiarze demograficznym — dynamiczną. ^[7] Ujawniają się nowe napięcia i konflikty na tle religijnym i obyczajowym w społeczeństwach dotychczas stabilnych. Wzrostowi ich konfesyjnej i etnicznej heterogeniczności towarzyszy m.in. wzrost ksenofobii oraz poczucia zagrożenia przez terroryzm islamski. Opisane zjawiska znajdują odzwierciedlenie w zmianach m.in. prawa wyznaniowego i polityki wyznaniowej w niektórych państwach.

Charakter państwa ze względu na religię i światopogląd w pierwszej kolejności winna określać jego konstytucja (ustawa zasadnicza). Zgodnie z powszechnie przyjętą w Europie kontynentalnej zasadą konstytucjonalizmu, ustawa zasadnicza posiada najwyższą moc prawną w państwie. Zatem winien on determinować inne akty normatywne w analizowanym zakresie, zarówno co do ich treści jak i formy prawnej oraz trybu ustanowienia. Należy zaznaczyć, że niejednokrotnie postanowienia konstytucji dotyczące: charakteru państwa ze względu na religię lub światopogląd, systemu relacji między państwem a związkami wyznaniowymi, mają charakter lapidarny, wręcz ogólnikowy. Posiadają formę kilku krótkich przepisów, zawierających klauzule generalne. Nie należą do wyjątków przypadki unormowania tych kwestii w pojedynczych jednostek redakcyjnych konstytucji^[8]. Taki stan normatywny wskazywać, że kwestie wyznaniowe już nie należą do istotnych w życiu publicznym w danym państwie. W konsekwencji określenie charakteru państwa pod względem religijno-światopoglądowym jedynie na podstawie treści aktów ustrojodawczych nie daje jednoznacznych rezultatów, a niekiedy okazuje się niemożliwe, gdy konstytucja w tej dziedzinie zachowuje milczenie.^[9] Główny ciężar uregulowania wspomnianych zagadnień spoczywa najczęściej na ustawodawcy, oraz na orzecznictwie sądowym, przede wszystkim orzecznictwie sądów (trybunałów) konstytucyjnych. Należy zauważyć, że regulacje ustawowe odbiegają, i to istotnie, od znaczenia konstytucyjnych klauzul wyznaniowych.^[10] Wreszcie realia polityki wyznaniowej państwa mogą być w ograniczonym zakresie determinowane zarówno przez postanowienia ustawy zasadniczej jak i treści aktów ustawodawczych dotyczące kwestii konfesyjnych. Przykładem wymownym w tym zakresie jest Rzeczypospolita Polska, która zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania^[11] jest państwem świeckim, neutralnym w sprawach religii i przekonań to w praktyce życia publicznego, w mniejszym stopniu w ustawodawstwie, ujawnia szereg cech państwa wyznaniowego o charakterze chrześcijańskim (katolickim) ^[12].

2. Świeckość państwa, jego awyznaniowy charakter.

Klauzula świeckości vel laickości państwa nie jest często wprost artykułowana w konstytucjach państw europejskich. Ma to miejsce w ustawach zasadniczych 14% państw terytorialnie należących (w całości, bądź w części) do Starego Kontynentu lub będących członkami Rady Europy. Są to konstytucje: francuska z 1958 r. (art. 1)^[13], turecka z 1982 r. (art. 2)^[14], rosyjska z 1993 r. (art. 14 ust. 1)^[15], kazachska z 1995 r. (art. 1)^[16], azerbejdżańska z 1995 r. (art. 18), serbska (art. 11)^[17] oraz kosowska z 2008 r. (art. 8)^[18]. Znamienne, że wspomnianej zasadzie, jako określającej charakter, wręcz istotę, danej państwowości, ustrojodawca nadał wysoką rangę. Jest wyrażana w czołowych jednostkach systematyzacyjnych konstytucji, dotyczących głównych (podstawowych) zasad ustroju. Można tę klauzulę uznać za trwały element europejskiego konstytucjonalizmu. Ciągu ponad sześćdziesięciu lat została ona upowszechniona w państwach europejskich o różnym położeniu geograficznym, o zróżnicowanej tradycji ustrojowej i konfesyjnej.

Znamienne, że we Francji w XX wieku pojęcie laickości ewoluowało. W roku 1905 laickość państwa, rozumiana jako tzw. laickość agresywna (laicisme agressif), była doktryną polityczną zmierzającą do eliminacji z obszaru spraw publicznych wpływów religijnych, w szczególności Kościoła Katolickiego. Obecnie laickość państwa, rozumiana jako tzw. laickość pozytywna (laicite positive), służy za podstawę zasad prawnych mających na celu zapewnienie neutralności władz państwowych w sprawach religii oraz zabezpieczenia równego traktowania różnych przejawów życia religijnego^[19]. Laickie państwo republikańskie jest przestrzenią chroniącą prawa człowieka i obywatela — to podstawowa teza doktryny państwa i prawa współczesnej Francji ^[20]. Nie jest ono utożsamiane z państwem ateistycznym. Jak stwierdził w 1976 r. sekretarz generalny Francuskiej Partii Komunistycznej Georges Marchais: Chcemy, aby we Francji socjalistycznej respektowane były prawa i swobody wszystkich obywateli, wierzących i niewierzących. Chcemy państwa, które nie będzie własnością żadnej partii, żadnej grupy ludzi, państwa ani ateistycznego, ani chrześcijańskiego, ale po prostu świeckiego. To znaczy państwa , które zapewni materialne i polityczne warunki swobodnego rozwoju i swobody wypowiadania się wszystkim kierunkom myślowym. W tym zawiera się prawo do wolności sumienia i religii.^[21]. Według sentencjonalnej opinii większości Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych Ameryki (SN USA) w sprawie Alleghehy County v. Greater Pittsburgh ACLU z 1989 r.: Państwo świeckie nie jest tym samym, co państwo ateistyczne czy antyreligijne. Państwo świeckie nie czyni swoją ideologią ani ateizmu, ani religii. W państwie świeckim nie występuje ortodoksja w sprawach religijnych.^[22]

Reasumując, częstokroć ustalenie, czy dana ustawa zasadnicza wyraża ideę państwa świeckiego, wymaga uwzględnienia także innych klauzul konstytucyjnych. Są to przede wszystkich te określające charakter państwa ze względu na religię, światopogląd, czy ideologie, lub dotyczące jego relacji ze związkami wyznaniowymi lub, co zdecydowanie rzadsze, także z organizacjami światopoglądowymi.

Świeckość (laickość) państwa jest przede wszystkim konsekwencją odrzucenia religii państwowej (oficjalnej). Analizowany model państwa stanowi antytezę państwa wyznaniowego, czyli takiego w którym istnieje konfesja, czy też kościół oficjalny. Za państwa świeckie w minimalnym, znaczeniu, można uznać te, które w swych ustawach zasadniczych deklarują nieistnienie wyznania (religii), czy związku wyznaniowego (kościoła) o charakterze państwowym (oficjalnym). Nie istnienie kościoła państwowego deklarują konstytucje: Niemiec z 1949 r. (art. 137 utrzymanych w mocy postanowień konstytucji niemieckiej z 1919 r.) i Estonii z 1992 r. (§ 40). Stwierdzenia, że żadna religia nie może być uznana za państwową lub obowiązującą, czy też nie istnienie religii państwowej (wyznania państwowego) zawarto w odpowiednio w konstytucjach: Hiszpanii z 1978 r. (art. 16 ust. 3), Litwy z 1992 r. (art. 43), Rosji z 1993 r. (art. 14), Ukrainy z 1996 r. (art. 35), Albanii z 1998 r. (art. 10 ust. 1)^[23] i Serbii z 2006 r. (art. 11).

Awyznaniowości państwa niektóre ustawy zasadnicze nadają szerszy zakres odrzucając, zapewne pod wpływem doświadczeń państwowości komunistycznej, także wszelką ideologię państwową.^[24] Świeckość państwa w świetle dorobku niektórych państw postkomunistycznych, zwłaszcza europejskich, oznacza jego aideologiczność.^[25] Współczesne państwo demokratyczne, jak czytamy w konstytucjach: rosyjskiej oraz kazachskiej uznaje ideologiczną różnorodność. Żadna ideologia nie może być zatem uznana za oficjalną (państwową) ^[26]. Według czeskiej Karty Podstawowych Praw i Wolności z 1992 r., państwo jest oparte na wartościach demokratycznych i nie może być skrępowane ani wyłączną ideologią, ani wyznaniem religijnym. Oddzielone od państwa zostają nie tylko związki wyznaniowe, ale także, jak stanowi konstytucja Słowacji z 1992 r., partie i ruchy polityczne a także związki, towarzystwa albo inne zrzeszenia.

3. Zasada rozdziału państwa i związków wyznaniowych.

Świecki charakter państwa jest generalnie oceniany jako konsekwencja przyjęcia zasady rozdziału państwa i związków wyznaniowych. Niektórzy przedstawiciele doktryny prawa wyznaniowego wręcz utożsamiają te zasady ustrojowe. Owa prawidłowość natrafia jednak na wyjątki. W kręgu europejskiego konstytucjonalizmu istnieją państwa, które deklarując w swych ustawach zasadniczych rozdział wobec związków wyznaniowych wskazują zarazem na szczególną pozycję określonego kościoła lub wyznania (religii). Można przyjąć, iż w istocie państwa te posiadają znamiona państw konfesyjnych.

W konstytucji bułgarskiej z 1991 r. uznano wyznanie prawosławne za religię tradycyjną w Republice Bułgarii^[27]. Ustrojodawca armeński stwierdza, że Republika Armenii uznaje szczególną rolę Świętego Armeńskiego Kościoła Apostolskiego, jako kościoła narodowego, w życiu duchowym, dla rozwoju kultury narodowej i zachowaniu tożsamości narodowej narodu Armenii^[28]. Konstytucja Gruzji stanowi w art. 9 ust.1, że związki wyznaniowe są niezależne od państwa^[29] Zarazem dokonuje wyraźnej aprecjacji Apostolskiego Ortodoksyjnego Kościoła Gruzji uznając jego historyczną rolą oraz przewidując regulacje jego odniesień z państwem w formie Porozumienia Konstytucyjnego. W przypadku ustrojodawcy węgierskiego można mówić o odejściu od neutralności światopoglądowej skoro, mimo jurydyzacji zasady rozdzielenia państwa i związków wyznaniowych^[30], arenda konstytucji z 2011 r. rozpoczyna się od wezwania: Boże, błogosław Węgrów! ^[31]. Współczesna Ustawa Zasadnicza Węgier ma wyraźnie charakter filochrześcijański. W jej preambule wyraża się dumę, iż [...] król, Święty Stefan [...] uczynił naszą ojczyznę częścią chrześcijańskiej Europy, uznaje się, że chrześcijaństwo miało szczególną rolę w przetrwaniu narodu. Korelatem dowartościowania jednego wyznania, czy związku konfesyjnego jest przemilczenie w wymienionych konstytucjach zasady równości, czy równouprawnienia związków wyznaniowych.

We współczesnej Europie zakres konstytucjonalizacji formuły rozdziału, oddzielenia, czy separacji państwa od/i związków wyznaniowych pozwala odrzucić pogląd formułowany przez jej krytyków, iż jest to zasada charakterystyczna dla konstytucjonalizmu komunistycznego, posiadająca komunistycznym rodowód ^[32]. Historycznie prekursorem jurydyzacji formuły oddzielenia vel rozdziału państwa od/i kościoła była rewolucyjna Francja, której parlament — Konwent — 21 lutego 1795 r. ustanowił dekret o rozdziale państwa i kościoła.^[33] Współcześnie powyższe sfomułowania zawierają odpowiednio konstytucje: Portugalii z 1976 r. (art. 41 ust. 4)^[34], Chorwacji z 1990 r. (art. 41)^[35], Bułgarii z 1991 (art.13 ust. 2), Macedonii z 1991 (art. 19)^[36], Słowenii z 1991 r. (art. 7), Rosji z 1993 r. (art.14 ust. 2), Mołdawii z 1994 r. (art. 31 ust. 6)^[37], Azerbejdżanu z 1995 r. (art. 18)^[38], Armenii z 1995 r. (art. 8 ust. 1), Ukrainy (art. 35)^[39], Serbii z 2006 r. (art. 44)^[40], Czarnogóry z 2007 r. (art. 14)^[41], czy Węgier z 2011 r. (art. VII ust. 2). Spotykamy je więc w ustawach zasadniczych 25% ogółu analizowanych państw.

Ponieważ zasada rozdziału państwa i związków wyznaniowych w państwach demokratycznych posiada utrwaloną i szczegółową wykładnię, to już samo jej bezpośrednie sformułowanie w konstytucji można uznać za wystarczające dla określenia relacji między rzeczonymi podmiotami. Ustrojodawca w szeregu państw Europy od początku lat 90. XX wieku, zapewne pod wpływem negatywnych doświadczeń okresu rządów komunistycznych, doprecyzowuje zasadę rozdziału państwa i związków wyznaniowych lub wprowadza klauzule wyznaniowe o charakterze zastępczym. Można przypuszczać, iż ma to zapewnienić nieantagonistycznego modelu relacji między państwem i kościołem, względnie — ochronę związków wyznaniowych przed różnymi formami presji ze strony państwa.

4. Niezależność organizacyjna i funkcjonalna państwa i kościoła. Autonomia związków wyznaniowych.

Rozdział państwa i związków wyznaniowych oznacza przede wszystkim oddzielenie organizacyjne, tych podmiotów. W szczególności powinien temu towarzyszyć zakaz łączenia stanowisk kierowniczych w aparacie państwowym oraz w związkach wyznaniowych. Nie spotykamy się jednak expresis verbis z tego rodzaju zakazem w konstytucjach państw europejskich mogących być zaklasyfikowane jako państwa świeckie (laickie). Współcześnie w Europie nie występuje już także konstytucyjne ograniczenie praw wyborczych duchowieństwa. Tego typu ograniczenia występowały w aktach ustrojodawczych niektórych państw komunistycznych w pierwszych latach umacniania się nowego reżimu.^[42] Współcześnie jako wyjątek potwierdzający ową regułę należy traktować postanowienia konstytucji Azerbejdżanu, która pozbawia m.in. duchowieństwo biernego prawa wyborczego do parlamentu (zob. art. 86 ust. III). W konsekwencji zgodnie z art. 100 rzeczonego aktu duchowni stanowią jedną z grup pozbawionych prawa kandydowania na urząd Prezydenta Azerbejdżanu. Ograniczenia w sprawowaniu stanowisk we władzach publicznych natomiast mogą wynikać z prawa wewnętrznego związków wyznaniowych. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. w Kan. 285 § 3 zabrania duchowieństwu Kościoła Katolickiego przyjmowania urzędów, z którymi łączy się wykonywanie władzy świeckiej. ^[43] Tak jednoznaczną regulację należy jednak uznać raczej za wyjątek, niż regułę wśród związków wyznaniowych działających na Starym Kontynencie.

Zasada świeckości państwa oznacza wykluczenie bezpośredniego wpływu religii, w tym związków wyznaniowych, na proces sprawowania władzy państwowej (publicznej). Bodaj najbardziej jednoznaczny zakaz tego rodzaju w Europie formułuje konstytucja Turcji z 1982 r. (art. 24), która zapewniając każdemu prawo do wolności sumienia, wyznania oraz przekonań, zarazem zabrania wykorzystywania i nadużywania religii, lub rzeczy świętych w celu oparcia, choćby częściowo, podstawowego porządku społecznego, ekonomicznego, politycznego i prawnego państwa na dogmatach religijnych. W szerszym ujęciu zakaz taki przewidują Federacji Rosyjskiej z 1993 r., Kazachstanu z 1995 r. oraz Ukrainy z 1996 r., ustanawiając kategoryczny zakaz uzurpacji władzy państwowej m.in. przez organizacje społeczne, w tym związki wyznaniowe. Swoistą formułę zakazu angażowania się związków wyznaniowych w działalność polityczną jest zakaz tworzenia partii o charakterze religijnym Współcześnie taki zakaz tego rodzaju przewidują m.in. konstytucja Bułgarii z 1991 r. (art. 11 ust. 4) oraz Kazachstanu z 1993 r. (art. 5). Jest to prawdopodobnie próba zapobieżenia rozwojowi fundamentalizmu islamskiego. Natomiast ustrojodawca portugalski w 1976 r. ustanowił bardziej subtelne ograniczenia. Wyklucza bowiem używanie przez partie polityczne oraz związki zawodowe, przy za zachowaniu ich autonomii programowej, m.in. nazw zawierających określenia związane z jakąkolwiek religią lub kościołem oraz emblematów, które mogą być mylone z symbolami religijnymi. Według orzecznictwa portugalskiego Trybunału Konstytucyjnego zakaz konstytucyjny ma na celu uniemożliwić wszelkie naruszenie dobrej wiary obywateli i zagwarantowanie warunków przejrzystości ich udziału w życiu politycznym, wyłączając możliwość lekceważenia religii lub kościołów oraz chroniąc zasadę państwa niewyznaniowego i wolność sumienia.^[44]

Niekiedy ustrojodawca wskazuje na szczególne aspekty odrębności organizacyjnej państwa i związków wyznaniowych. Konstytucja Belgii z 1831 r. statuując swoisty system oddzielenia państwa od związków wyznaniowych stanowi, iż Państwo nie ma prawa interweniować ani w mianowanie, ani we wprowadzanie na urząd duchownych jakiegokolwiek wyznania, jak też zabraniać im utrzymywania kontaktów ze swymi przełożonymi lub publikowania swych aktów; w tym ostatnim przypadku stosuje się zwykłe zasady odpowiedzialności w dziedzinie prasy i publikacji^[45]. Można system belgijski relacji państwo — związki wyznaniowe scharakteryzować jako rozdział selektywny.^[46]

Odrębność organizacyjna związków wyznaniowych wobec państwa służy ich wewnętrznej samorządności, niezależności. Na ów komponent idei państwa świeckiego zwraca uwagę konstytucja Słowacji z 1992 r. stanowiąc, iż Kościoły i wspólnoty religijne zarządzają samodzielnie swoimi sprawami, zwłaszcza ustanawiając swoje organy, swoich duchownych, zapewniając naukę religii i zakładając zakonne i inne kościelne instytucje niezależne od organów państwowych (art. 24 ust. 3)^[47]. Bardzo podobne sformułowania zawiera w art. 16 ust. 2 Karta Podstawowych Praw i Wolności Republiki Czeskiej z 1992 r.^[48] Konstytucja Litwy z 1992 r. podkreśla niezależność związków wyznaniowych od państwa w sferze ściśle konfesyjnej stanowiąc, że Kościoły i organizacje religijne bez przeszkód głoszą swą naukę, odprawiają obrzędy, mają domy modlitwy, instytucje dobroczynne i szkoły przygotowujące duchownych (art. 43 zd. 3)^[49]. W tym przypadku można mówić o wyraźnych gwarancjach wolności kolektywnej praktykowania religii.

Niektóre ustawy zasadnicze państw klasyfikowanych jako państwa świeckie akcentują autonomię związków wyznaniowych, czyli ich prawo do samodzielnego tworzenia i rządzenia się własnym prawem wewnętrznym. Ustrojodawca litewski stanowi jednoznacznie, że Kościoły i organizacje religijne bez przeszkód rządzą się swymi kanonami i statutami (art. 43 zd. 4). Konstytucja Rumunii z 1991 r. stwierdza, iż Wyznania religijne są wolne i organizują się zgodnie z ich statutami, na warunkach określonych ustawą (art. 29 zd. 3)^[50] Bardzo zbliżoną treść zawiera art. 31 ust. 4 Konstytucji Mołdawii. Wynika stąd, że autonomia związków wyznaniowych w państwie świeckim nie ma charakteru absolutnego, nie oznacza immunitetu prawnego związków wyznaniowych. Jej granicą jest ustawodawstwo (prawo) powszechnie obowiązujące.

Jest wreszcie nieliczna grupa konstytucji europejskich, która ogranicza się do zapewnienie związkom wyznaniowym niezależności lub autonomii w relacjach z państwem w sposób ogólny, wręcz ogólnikowy, tzn. bez precyzowania przedmiotu owej niezależności, czy autonomii.^[51] Specyficznie określono stosunki między państwem a Kościołem Katolickim w konstytucji włoskiej (art. 7) stanowiąc, że Państwo i Kościół katolicki są, każde we własnym zakresie, niezależne i suwerenne^[52]. Należy odnotować, że cytowane postanowienie nie przesądziło o świeckim charakterze Republiki Włoskiej. Do 1984 r. współobowiązywało ono bowiem z postanowieniem konkordatu laterańskiego z 1929 r. stanowiącym, iż katolicyzm jest jedyną religią państwa włoskiego.

5. Zasada równości związków wyznaniowych.

O wiele bardziej niż sama konstytucyjna formuła rozdziału państwa i związków służy urzeczywistnieniu koncepcji państwa świeckiego (laickiego) służy jurydyzacja w ustawie zasadniczej zasady równości związków wyznaniowych, równości wobec prawa tych podmiotów, czy ich równouprawnienia. Przyjęcie tych norm wyklucza nadanie prawnie określonemu wyznaniu, czy związkowi konfesyjnemu statusu państwowego, czy dominującego. Należy odnotować, iż powyższe zasady nie są często konstytucjonalizowane w państwach europejskich mających charakter państw świeckich (laickich). Zasada równości wyznań wyprowadzana jest pośrednio z zasady równości obywateli wobec prawa, czy zakazu dyskryminacji z powodów religijnych. Różnie jest artykułowana przez ustrojodawcę. Konstytucja albańska z 1998 r. stwierdza bezpośrednio, że państwo uznaje równość wspólnot religijnych, konstytucje: Chorwacji z 1990 r., Macedonii z 1991 r., Rosji z 1993 r., Białorusi z 1994 r., Azerbejdżanu z 1995 r., Czarnogóry z 2007 r. mówią o równości wobec prawa. Ustrojodawca: słoweński w 1991 r. oraz polski w 1997 r. podkreślił, co zdecydowanie rzadsze, pozytywny aspekt omawianej zasady deklarując równouprawnienie wspólnot wyznaniowych. Wyjątkowo mocno podkreśla zasadę równości związków wyznaniowych ustrojodawca serbski. W art. 44 konstytucji z 2006 r. dwukrotnie wyraża bezpośrednio zasadę równości kościołów i wspólnot religijnych. Zarazem owa równość wiąże się z gwarancjami takiej samej wolności dla wymienionych podmiotów w dziedzinach: organizacji ich struktur wewnętrznych, w sprawach religijnych, w wykonywaniu obrzędów w miejscach publicznych, w tworzeniu i zarządzaniu szkołami religijnymi, instytucjami społecznymi i religijnymi.

Orzecznictwo konstytucyjne odrzuca z reguły bezwzględny egalitaryzm, pojmuje go w sposób relatywny. Niemiecki Związkowy Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że Ustawa Zasadnicza nie nakazuje, aby państwo schematycznie jednakowo traktowało wszystkie wspólnoty religijne^[53], zaś belgijska Rada Stanu w 1966 r. uznała, iż równouprawnienie wyznań nie oznacza, że ten sam status ma być stosowany do wszystkich wyznań ^[54]. Nawet we francuskim systemie relacji państwo-związki wyznaniowe, który jest systemem ścisłego równouprawnienia wyznań, stwierdza się, że to równouprawnienie nie jest de facto taką ścisłą równością.^[55] Niekiedy konstytucja dopuszcza różnicowanie statusu związków wyznaniowych. Niemiecka ustawa zasadnicza wyróżnia związki wyznaniowe posiadające osobowość prawa publicznego, co oznacza posiadanie prawa do tzw. podatku kościelnego, oraz konfesje nie posiadające tej cechy. Konstytucji litewskiej odnajdujemy bardziej rozbudowaną gradację. Dzieli ona związki wyznaniowe na uznane i nie-uznane oraz wyróżnia tzw. tradycyjne kościoły i organizacje religijne Litwy. ^[56] Wyraźną aprecjację Kościoła Katolickiego zakłada konstytucja włoska z 1947 r. przewidując relacje państwa z tym kościołem na zasadach swoistej równorzędności (zob. art. 7), odmiennie niż stosunki z pozostałymi związkami wyznaniowymi, dla których wyraźnie wskazano włoski porządek prawny jako granicę swobody działalności (zob. art. 8). Najsłabszą forma aprecjacji jednego ze związków wyznaniowych jest wymienienie go z nazwy przez konstytucję, ale bez przyznawania mu szczególnych uprawnień materialno- prawnych. Ma to miejsce w np. w konstytucji Hiszpanii z 1978 r. (art. 16 ust. 3) oraz w konstytucji polskiej z 1997 r. (art. 25 ust. 4). Wydaje się, że — zgodnie ze standardami prawnomiędzynarodowymi — granicą dopuszczalnego zróżnicowania statusu prawnego związków wyznaniowych winien być zakaz dyskryminacji ze względu na religię lub światopogląd. W państwie świeckim każdej grupie religijnej powinna być zapewniona możliwość prawnego istnienia.

6. Neutralność światopoglądowa państwa.

Współcześnie za najistotniejszą cechę państwa laickiego (świeckiego) należy uznać jego neutralność światopoglądową. Neutralność, od łac. neutalis, semantycznie oznacza obojętność, bezstronność państwa, które winno zachować „równą odległość" w stosunku do wszystkich występujących w społeczeństwie postaw światopoglądowych. Ugruntowanie analizowanej zasady ustrojowej w Europie to przede wszystkim rezultat orzecznictwa sądów konstytucyjnych oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Zasada neutralności światopoglądowej państwa (władz publicznych) rzadko podlega bezpośredniej jurydyzacji w konstytucjach państw naszego kontynentu.^[57] Konstytucja Albanii z 1998 r. w art. 10 ust. 2 stanowi, iż państwo jest neutralne w sprawach wiary i sumienia oraz gwarantuje wolność ich ekspresji w życiu publicznym. Natomiast konstytucja Kosowa z 2008 r. wskazuje na bezpośredni związek świeckości państwa i jego neutralności światopoglądowej, stwierdza bowiem w art. 8: Republika Kosowa jest państwem świeckim i neutralnym w sprawach wierzeń religijnych^[58]. Ustrojodawca polski głosi z kolei, że władze publiczne zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych gwarantując swobodę ich wyrażania w życiu publicznym (art. 25 ust. 2). Wykładnia językowa, a przede wszystkim historyczna terminu „bezstronność" nakazuje traktować go jako synonim terminu „neutralność". ^[59]

Z neutralnością światopoglądową państwa wiąże się neutralność szkolnictwa publicznego i odrzucenie w warunkach pluralizmu oświatowego modelu publicznej szkoły wyznaniowej. Państwo nie może, jak stwierdził w 1976 r. ustrojodawca portugalski, opracowywać programów edukacyjnych i kulturalnych, kierując się jakimikolwiek dyrektywami filozoficznymi, estetycznymi, politycznymi, ideologicznymi bądź religijnymi. Natomiast według konstytucji belgijskiej neutralność zakłada respektowanie koncepcji filozoficznych, ideologicznych lub religijnych rodziców i uczniów. Jednakże w opinii z 1989 r. włoskiego Sądu Konstytucyjnego, zbieżnej z przytoczonym wyżej stanowiskiem polskiego Trybunału Konstytucyjnego z 1991 r., zasada laickości państwa nie zakłada obojętności państwa wobec religii, ale nakazuje państwu stworzenie gwarancji wolności religijnej w systemie pluralizmu wyznaniowego i kulturalnego. ^[60] Dostrzegalne jest zwłaszcza w obliczu przemian ustrojowych w Europie Środkowej i Wschodniej zjawisko odchodzenia od czysto laickiego charakteru szkoły państwowej, charakterystycznego w znacznej mierze dla ustrojodawstwa wprowadzającego systemu rozdziału w pierwszej połowie minionego wieku.^[61]

7. Współdziałanie państwa i związków wyznaniowych

Świeckość państwa nie wymaga, aby ignorowało ono związki wyznaniowe jako uczestników życia społecznego. Państwo laickie może, a nawet powinno podejmować współdziałanie, czy wręcz współpracę w sprawach o charakterze ogólnospołecznym, takich jak pomoc społeczna, ochrona zabytków itp. Współdziałanie czy współpracę państwa i związków wyznaniowych przewiduje ustrojodawca: polski (art. 25 ust. 3), albański (art. 10 ust. 4) i hiszpański (art. 16 ust. 3). Pomoc państwa dla związków wyznaniowych w niektórych aspektach ich działalności przewidują konstytucje: Chorwacji (art.41), Rumunii (art. 29 ust. 5) oraz Mołdowy (art. 31 ust. 5).

Nie koliduje z zasada świeckości państwa zapewnienie przezeń opieki duszpasterskiej w państwowych instytucjach o charakterze zamkniętym, takich jak siły zbrojne, zakłady karne, skoszarowane jednostki policji, szpitale, czy domy opieki. Natomiast wydaje się, że duchowni pełniący posługę w powyższych instytucjach, z uwagi na konieczność utrzymania rozdziału instytucjonalnego państwa i związków wyznaniowych, nie powinni posiadać statusu funkcjonariuszy państwowych, co najwyżej być zatrudnieni na podstawie takiego samego stosunku pracy jak pracownicy cywilni. Ustrojodawca niemiecki przewiduje dopuszczenie związków wyznaniowych do odprawiania czynności religijnych w wojsku, szpitalach, więzieniach i innych zakładach publicznych stosownie do odpowiednich potrzeb ludności, w wyłączeniem jednak wszelkiego przymusu.^[62] Podobnie konstytucje: Rumunii z 1991 r. i Mołdowy z 1994 r. gwarantują wyznaniom religijnym ułatwienie wsparcia religijnego w wojsku, w szpitalach, w zakładach karnych, w domach starców czy w sierocińcach. Ich zniesienie sygnalizowałoby przyjęcie przez państwo nie polityki neutralności, lecz wrogości wobec religii.^[63]

System rozdziału nie wyklucza pewnej interferencji funkcjonalnej państwa i związków konfesyjnych. Kontynuując tradycje historyczne oraz uznając rolę społeczną dwóch wielkich Kościołów: katolickiego i ewangelickiego^[64] niemiecka Ustawa Zasadnicza przyznała związkom wyznaniowym o charakterze publicznoprawnym prawo pobierania podatków na podstawie cywilnych list podatkowych. Tzw. podatek kościelny (Kirchensteuer) jako „podatek członkowski" jest zatem egzekwowany przez państwowe organy finansowe^[65]. Współcześnie odstępstwa od zasady separacji funkcjonalnej uzasadniane są dążeniem do zapewnienia pełnej realizacji wolności sumienia i wyznania^[66]. Konstytucja litewska w związku z tym uznaje kościelną rejestrację małżeństw, przyznając duchownym de facto funkcję urzędników stanu cywilnego. Państwo podejmuje się także zapewnienia zainteresowanym nauki religii, co wyraźnie dopuszczają ustawy zasadnicze m.in. Rumunii, Czech, Niemiec, Belgii, Litwy, Polski czy Turcji. Symptomatyczne wydaje się w związku z tym stanowisko polskiego Trybunału Konstytucyjnego, który uznając konstytucyjność wprowadzenia nauki religii w szkołach publicznych stwierdził, że świeckość i neutralność państwa nie tylko nie może być podstawą do wprowadzenia obowiązku nauczania religii w szkołach państwowych, ale także nie może oznaczać zakazu takiego nauczania, jeśli życzą sobie tego zainteresowani obywatele. Na tym właśnie polega, zdaniem Trybunału, świeckość i neutralność państwa. Inne rozumienie tych pojęć oznaczałoby nie neutralność, a ingerencję państwa w wolność sumienia i wyznania obywateli^[67].

Obecność pierwiastka religijnego w szkolnictwie państwowym (publicznym) to kwestia wciąż wywołująca dyskusje w szeregu państwach europejskich. W europejskich państwach świeckich przeważa model fakultatywnej edukacji religijnej w szkołach podstawowych i ponadpodstawowych. Jest to uzasadniane przede wszystkim koniecznością uwzględnienia w procesie edukacji szkolnej prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z ich przekonaniami w sprawach religijnych. ^[68] Laicki model edukacji szkolnej jest realizowany tylko w kilku państwach analizowanej grupy. Są to: Francja (z wyjątkiem Alzacji i Lotaryngii), Holandia, Słowenia, Ukraina, Białoruś, Rosja i Azerbejdżan.^[69]

8. Zakończenie

We współczesnej Europie przeważają państwa, które w świetle ich aktów ustrojodawczych można zaklasyfikować jako państwa świeckie (laickie) przynajmniej w podstawowym znaczeniu tego terminu, czyli jako państwa nie-wyznaniowe. Zasada świeckości państwa nie jest współcześnie wykorzystywana w Europie do walki ze związkami wyznaniowymi, czy religią w ogóle. Przeważają państwa świeckie w znaczeniu laickości pozytywnej, otwartej, akceptującej obecność pierwiastka religijnego w sferze publicznej. Czynnikiem, który przyczynił się do upowszechnienia analizowanego rodzaju państwowości było stanowisko Soboru Watykańskiego II (lata: 1962-1965) oraz papieży posoborowych, odrzucające model państwa katolickiego, jako model optymalny dla Kościoła Katolickiego ^[70]. Innym czynnikiem sprzyjającym popularyzacji idei państwa świeckiego (niekonfesyjnego) jest zapewne rozwój doktryny wolności i praw człowieka. Wyrazem tego procesu jest zwłaszcza Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (EKPCz) z 1950 r. oraz sformułowane na jej podstawie orzecznictwo w sprawach wyznaniowych organów Rady Europy, przede wszystkim Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Obowiązek zachowania przez władze publiczne w sprawach religijnych, to jedna z zasadniczych i trwałych tez orzecznictwa strasburskiego w związku z art. 9 EKPCz, gwarantującym wolność myśli, sumienia i wyznania.^[71] Trend w kierunku odchodzenia od modelu państwa wyznaniowego wyraźny jest zwłaszcza w państwach nordyckich.

Nie ma powszechnie przyjętej w praktyce politycznej i ustrojowej szczegółowej koncepcji państwa laickiego (świeckiego). ^[72] W Europie od ponad stu lat podlega ewolucji warunkowanej zarówno przez czynniki partykularne charakterystyczne dla poszczególnych krajów jak i przez czynniki uniwersalne — paneuropejskie. Wyzwaniem dla koncepcji państwa świeckiego (laickiego) staje się współcześnie zwłaszcza fundamentalizm islamski i stanowiąca reakcję nań ksenofobia ujawniająca się w szeregu społeczeństwach europejskich. Część klasy politycznej w państwach Starego Kontynentu na tego rodzaju postawach buduje poparcie społeczne dla siebie i swoich partii. Religia znów okazuje się narzędziem do mobilizacji elektoratu i uzyskania wpływów politycznych. Zorientowany ksenofobicznie elektorat oczekuje nadania państwu znamion etnicznych (nacjonalistycznych) lub konfesyjnych. Zasada państwa świeckiego (laickiego) jawi się jako bariera dla opisanych wyżej dążeń. Sprzyja ona inkluzywnej wizji państwa oraz pluralistycznej koncepcji społeczeństwa. Reasumując, można zaryzykować przypuszczenie, że utrzymanie ustrojów demokratycznych w Europie wiąże się z respektowaniem zasady świeckości państwa, której najważniejszym komponentem winna być jego neutralność światopoglądowa.

Streszczenie

We współczesnej Europie przeważają państwa świeckie. Upowszechnieniu zasady państwa świeckiego sprzyja w Europie zróżnicowanie religijno-światopoglądowe ludność, zwłaszcza duży na tle populacji innych odsetek osób niewierzących. Zasada laickości państwa nie służy już do ograniczenia społecznego znaczenia religii, czy związków wyznaniowych. Państwa świeckie często współdziałają ze związkami wyznaniowymi w celach ogólno społecznych. Sposób wyrażenia zasady świeckości państwa w aktach ustrojodawczych jest zróżnicowany — konieczna jest częstokroć kompleksowa analiza treści konstytucji. Wprost zasada państwa świeckiego jest wyrażona w konstytucjach ok. 14% państw europejskich. Laickość państwa często utożsamiana jest z zasadą rozdziału kościoła i państwa. W Europie istnieją jednak przykłady państw, które stanowią wyjątek od tej reguły. W sumie formuła rozdziału (oddzielenia) kościoła i państwa jest wyrażona w ok. 25% konstytucji państw europejskich. Często zasadę rozdziału w ustawach zasadniczych wyraża się w sposób zawoalowany. Za najważniejszą cechę państwa świeckiego uznaje się współcześnie zasadę jego neutralności światopoglądowe. Jest ona jednak rzadko wprost wyrażana w ustawach zasadniczych w Europie. Jej upowszechnienie to przede wszystkim zasługa orzecznictwa sądów konstytucyjnych oraz wypowiedzi doktryny prawa.

Abstract

In today's Europe is dominated secular state. Disseminating the principles of a secular state in Europe promotes the diversity of religious and philosophical population, especially large against the population of other interest non-believers. The principle of secular state no longer serves to reduce the social significance of religion or religious organizations. Your secular frequently interact with religious organizations for general public. A way of expressing the principle of secularism in acts ustrojodawczych is diverse — it is necessary to often complex analysis of the content of the constitution. On the principle of a secular state is expressed in the constitutions of approx. 14% of European countries. State Secularism is often equated with the principle of separation of church and state. In Europe, however, there are examples of countries that are exceptions to this rule. In total formula allocation (the separation of) church and state is expressed in approx. 25% of the constitutions of European countries. Often the principle of the separation in the Basic Law expresses itself in a veiled. The most important feature of a secular state is considered a modern principle of the neutrality outlook. However, it is rarely explicitly expressed in the Basic Law in Europe. Its spread was mostly driven by the constitutional court decisions and statements of the doctrine of the law.