Spis treści: 1 WstępStatystyczne dane o sytuacji demograficznej Europy nie napawają optymizmem. Przyrost naturalny na starym kontynencie utrzymuje się od końca lat '70 [ 1 ] na średnim poziomie poniżej 2. Trzeba tu zauważyć, iż powszechnie przyjmuje się, że minimalny współczynnik zastępowalności pokoleń mieści się między 2,10-2,15. [ 2 ] W niniejszym opracowaniu za główny wyróżnik sytuacji demograficznej przyjęto współczynnik przyrostu naturalnego, inaczej zwany wskaźnikiem dzietności. Wskaźnik ten jest liczony według następującego wzoru: liczba urodzin minus liczba zgonów dzielona przez liczbę mieszkańców miejsca, dla którego zrobiono obliczenia (np. dla Polski), następnie rezultat mnożymy przez 100% lub 1000‰ uzyskując wynik w promilach.
‰ gdzie: 2 Demografia2.1 Demografia Europy w ujęciu historycznymPrzez wieki, liczba ludności rosła bardzo wolno. Spowodowane to było zbliżoną liczbą urodzeń i zgonów. Jak przedstawiono na wykresie 1. wysokie wskaźniki urodzeń, szły wówczas w parze z równie wysokimi współczynnikami umieralności, powodowanej epidemiami, wojnami oraz niskim poziomem medycyny. [ 3 ] Wykres 1. Rozwój demograficzny Europy w latach 1100-2050
Dopiero poprawa warunków życia w Europie w XVII i XVIII wieku doprowadziło do stopniowego wzrostu liczby ludności zamieszkałej na starym kontynencie na skutek nadwyżki urodzeń nad zgonami. Lepsze warunki sanitarne zaowocowały zmniejszoną umieralnością. [ 4 ] Procesy zmian demograficznych jako jeden z pierwszych opisał angielski ekonomista Thomas R. Malthus. Jego teza opublikowana w opracowaniu „An Essay on Population" głosi iż gwałtowny wzrost populacji, spowodowany nadwyżką urodzeń, może spowodować znaczne zużycie zasobów i w konsekwencji wyczerpać bogactwa naturalne niezbędne do życia. T. Malthus swoją koncepcją położył fundamenty pod opracowanie teorii określanej współcześnie jako teoria transformacji demograficznej (przejścia demograficznego). [ 5 ] Wykres 2. Cztero-fazowy model transformacji demograficznej
Według koncepcji czterofazowej przedstawionej na powyższym wykresie 2., faza pierwsza rozwoju demograficznego charakteryzuje się naturalnym procesem odtwarzalności pokoleń. Zarówno natężenie urodzeń jak i zgonów w tej fazie utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie. Pierwsza faza jest charakterystyczna dla ludności o niskim stopniu rozwoju gospodarczego. [ 6 ] W fazie drugiej występuje zmniejszanie się umieralności przy zachowaniu rozrodczości na wysokim poziomie. W fazie tej osiągnięcia medycyny znajdują swój wyraz przede wszystkim w zmniejszeniu natężenia zgonów. Fakt wolniejszych zmian obyczajów i świadomości zapewnia utrzymywanie rodności na poziomie zbliżonym do fazy pierwszej. Charakterystyczne dla fazy trzeciej jest większe obniżenie poziomu dzietności od umieralności. Na przełomie fazy drugiej i trzeciej przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom. W fazie czwartej liczba urodzeń zbliża się do niskiego poziomu umieralności. Ilość zgonów jest bliska minimalnych wartości, co wynika głównie z rozwiniętej medycyny. W fazie tej pojawia się możliwość stabilizacji procesu reprodukcji na niskim poziomie przyrostu naturalnego. Nie wyklucza się tu również sytuacji, w której ilość urodzeń będzie niższa od ilości zgonów. Jednak w przypadku długoterminowego utrzymywania się takiego stanu liczebność populacji może się zmniejszać. Taka sytuacja może być określana czasami mianem fazy piątej. Aktualnie większa część Europy znajduje się w takim położeniu. W myśl powyższej teorii 4-ro fazowej mianem transformacji demograficznej lub demograficznego przejścia jest zwrot od wysokiej do niskiej umieralności i płodności. Sytuację demograficzną krajów rozwijających się gospodarczo opisują pierwsze trzy fazy. Natomiast czwarta i piąta faza jest typowa dla obecnej sytuacji demograficznej krajów wysoko rozwiniętych. 2.2 Aktualna polityka demograficzna UEChoć polityka rodzinna w Europie jest znana już w początkach XX wieku, [ 7 ] zastanawia fakt iż szersze zainteresowanie Unii Europejskiej zagadnieniem demografii ma swoje początki dopiero ok 2006 roku. [ 8 ] Obecnie nie można mówić o jednej, europejskiej polityce rodzinnej, gdyż w tej dziedzinie państwa członkowskie obowiązuje zasada pomocniczości, w myśl której „Unia działa tylko wtedy, gdy jej działanie jest skuteczniejsze niż działanie podejmowane na szczeblu narodowym, regionalnym lub lokalnym". [ 9 ] Zakłada się, że każde państwo europejskie we własnym interesie prowadzi politykę rodzinną, którą określa tradycja, doświadczenie społeczne i kultura właściwa każdemu narodowi. Jedynym zagadnieniem aktualnie podejmowanym przez instancje europejskie jest dbanie o zgodność systemów ubezpieczeń społecznych, międzygeneracyjną solidarność oraz o problematykę łączenia życia zawodowego z rodzinnym. [ 10 ] Interesujące jest spojrzenie na zagadnienia ludnościowe klasyka europejskiej filozofii Platona: „Najpierw ustalić musimy, jaka powinna być liczba mieszkańców, następnie porozumieć się co do tego, na ile i na jak wielkie części podzielić ich należy, po czym możliwie jak najrówniej rozdzielić między nich ziemię i siedziby. Ilość obywateli określi się we właściwy sposób, biorąc pod uwagę obszar kraju i sąsiadujące państwo. Obszar kraju powinien być taki, ażeby ziemia mogła zaspokoić skromne potrzeby mieszkańców — nie większy bynajmniej — a mieszkańców znowu musi być tylu, żeby mogli się obronić przed napaścią ościennych plemion i swym sąsiadom, jeżeliby zostali napadnięci, zdolni byli skutecznie przychodzić z pomocą." [ 11 ] Zgodnie z powyższą koncepcją w Europie istnieje silne lobby dążące do osiągnięcia „optymalnego światowego zaludnienia". [ 12 ] Jedną z bardziej prężnie działających organizacji tego typu jest brytyjskie OPT (Optimum Population Trust). Grupa ta, posługując się wskaźnikiem zaludnienia (ha/osobę) uważa za optymalną liczbę ludzi od 2,7 mld do 5,1 mld osób. Natomiast zgodnie z dzisiejszymi trendami w 2050 roku na świecie będzie ponad 9 mld ludzi. W celu zmniejszenia prognozowanej populacji o 60% OPT propaguje posiadanie nie większej ilości dzieci niż dwójkę. [ 14 ] Jednakże przy aktualnej liczbie mieszkańców ziemi sięgającej ponad 6,8 mld ludzi taki plan może zostać zrealizowany tylko poprzez radykalną redukcję. [ 15 ] 3 Analiza sytuacji demograficznej3.1 Ujęcie globalneNiespełnajedna piąta ludności świata (19%) zamieszkuje w regionach rozwiniętych (ponad 60% w Europie); pozostałe 81% stanowią mieszkańcy krajów rozwijających się, w tej liczbie 14% przypada na mieszkańców Afryki, 61% — Azji i Oceanii, niemal 9% — Ameryki Łacińskiej i Karaibów. Proporcje te będą zmieniać się w przyszłości. O kierunku zmian i prognozowanych wielkościach odpowiednich odsetków informują dane z poniższej tabeli 1. [ 16 ] Tabela 1 Rzeczywista struktura ludności świata według kontynentów i krajów w roku 2004, oraz struktury przewidywane w latach 2025 i 2050 (w procentach)
Źródło: World Population Features. Long-Range World Population Projections Based on the 1998 Revision, United Nations, 1999; 2004 World Population Data Sheet of the Population Reference Bureau, www.prb.org Rysunek 1. współczynnik przyrostu naturalnego na świecie w 2009 roku
Rysunek 1. zawiera mapę rozkładu współczynnika przyrostu naturalnego na świecie w roku 2009. Widać na nim wyraźną polaryzację pomiędzy Afryką i fragmentem Azjii posiadające wskaźniki przyrostu znacznie przewyższające średnie oraz pozostałą częścią świata z pojedynczymi wyjątkami jak na przykład Stany Zjednoczone, Meksyk, Brazylia czy Argentyna. Rysunek ten doskonale obrazuje także sytuację demograficzną Europy, która w zeszłym roku bez wyjątku osiągnęła wskaźnik przyrostu naturalnego poniżej 2. Rysunek 2. współczynnik urodzeń na świecie w 2009 roku
Powyższy rysunek 2. obrazuje rozkład współczynnika urodzeń żywych na 1000 mieszkańców naświetlając sytuację bardziej szczegółowo. Można tu wyraźnie zaobserwować jak jaskrawe są różnice pomiędzy ilością urodzonych dzieci w Europie, Japonii i Kanadzie w porównaniu do reszty świata. 3.2. Ujęcie EuropejskieTabela 2. Przyrost naturalny w wybranych krajach Europy "Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, KE, ONZ, MFW, Nationmaster.com, micpohling.wordpress.com, Peteris Zvidrins Depopulation in the Baltic states report, European Commission Health Report on Latvia oraz FBI Factbook
Tabela 2. prezentuje zmiany demograficzne w wybranych krajach z prognozą na 2050 rok. [ 17 ] Skrót EU-15 oznacza 15 państw Unii Europejskiej do roku 2004, w którym to przyjęto kolejne 10 krajów (NMS-10), w tym Polskę, tworząc EU-25. Z analizy powyższej tabeli wynika, że w krajach rozwiniętych ewolucja procesów demograficznych rozpoczęła się wcześniej niż w pozostałych krajach, ale jednocześnie przebiegała znacznie wolniej i łagodniej. [ 19 ] Jednocześnie najnowsze dane Eurostatu ukazują niewielki wzrost wskaźnika przeciętnej dzietności w krajach UE-27, który wyniósł w 2008: 1,57. 3.2.1. Struktura przyrostu w poszczególnych krajach EU-27Wykres 3. Przyrost naturalny w krajach EU -27 w roku 2008
Wykres 3. zawiera wskaźniki przyrostu naturalnego dla państ UE-27 za rok 2008. W kontekście przyrostu naturalnego w Unii Europejskiej istnieją dwie grupy krajów: jedna z umiarkowanie niskim wskaźnikiem w przedziale 1.6-1.9 urodzeń na kobietę, oraz druga z bardzo niskim wskaźnikiem rozrodczości w przedziale do 1,5 urodzeń na kobietę lub mniej. W tej drugiej słabszej grupie znajduje się aktualnie Polska z wynikiem 1,28 (dane za 2009). [ 20 ] Średnia dla UE-27 wynosi natomiast 1,57. [ 21 ] Interesujące są różnicę pomiędzy uśrednionymi wskaźnikami przyrostu demograficznego krajów starej Unii (EU-15 - 1,66) a nowo przyjętymi krajami (NMS-12 — 1,45). Ostatnio obserwowany wzrost współczynnika dzietności w Polsce jest — według demografów — wynikiem wchodzenia w wiek rozrodczy wyżu demograficznego lat 80' i nie oznacza odwrócenia ogólnej tendencji spadkowej. [ 22 ] 3.2.2. Struktura demograficzna EuropyWykres 4. Piramida wiekowa państw UE-25 w 2004 roku
Powyższy wykres 4. przedstawia piramidę wiekową Europy w roku 2004. Widoczne na wykresie zmiany w liczbie urodzeń i zgonów, przy jednoczesnym wydłużaniu się przeciętnego trwania życia, powodują postępujący proces starzenia się ludności, mierzony rosnącym udziałem osób w wieku 65 i więcej lat w ogólnej liczbie ludności. Rosnącemu udziałowi seniorów (w Europie co szósty mieszkaniec ma powyżej 65 roku życia — 15% ogółu) towarzyszy obniżający się odsetek dzieci w wieku poniżej 15 lat (17%). [ 23 ] W większości krajów rozwiniętych już w połowie 2004 r. liczba osób starszych przekraczała liczbę dzieci. Wśród krajów europejskich największa przewaga seniorów nad osobami najmłodszymi jest notowana we Włoszech (14% ludności stanowią dzieci w wieku poniżej 15 lat, natomiast 19% — osoby starsze w wieku 65 lat lub więcej). [ 24 ] 3.2.3. Zmiany liczby ludności EuropyRysunek 3. Przewidywane zmiany populacji UE-27 w latach 2008-2030
Rysunek 3. ilustruje przewidywane zmiany populacji UE-27 w latach 2008-2030. Prognozowany przez Eurostat kierunek zmian struktury demograficznej na kontynencie europejskim jest jednoznaczny i negatywny w odniesieniu do pożądanego potencjału ludnościowego. Jednym z walnych powodów takiego stanu rzeczy w Europie jest utrata znaczenia małżeństwa jako forma współżycia na rzecz nietrwałych nieformalnych związków. Ponadto małżeństwo zawierane jest w coraz późniejszym wieku co prowadzi w konsekwencji do opóźniania momentu rodzenia pierwszego dziecka, a w kolejnym etapie — do ograniczania się do jednego lub co najwyżej dwojga dzieci. Nierzadkie są także przypadki rezygnacji z dziecka w ogóle, czyli tzw. syndrom singla lub bezdzietność z wyboru. Godny podkreślenia jest przy tym fakt, że zgodnie z tabelą 1. i 2. największy regres w tworzeniu rodzin w ostatnich dwóch dekadach miał miejsce w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Warto zauważyć, że tempo negatywnych zmian demograficznych w Polsce na początku okresu transformacji było wprawdzie nieco wolniejsze niż w innych krajach Europy Środkowej i Wschodniej, ale od połowy lat dziewięćdziesiątych uległo znaczącemu przyśpieszeniu. Jest to także silnie związane ze zmianą we wzorcach zawierania małżeństw i rozwoju rodzin w naszym kraju w kierunku zbliżonym do przeobrażeń notowanych w krajach najbardziej dynamicznych w tym względzie. [ 25 ] 3.2.4. Demografia a rynek pracy i dynamika rozwojuWykres 5. Przewidywana populacja ludzi w wieku produkcyjnym oraz zatrudnienia dla UE-25
Wykresy 4. i 5.dobitnie ukazują, że liczba osób 60-letnich i starszych w populacji prawie podwoi się do roku 2030. W regionach rozwiniętych 20% populacji już przekroczyła 60 rok życia i do 2050 roku zwiększy się do 33%. Natomiast w regionach rozwijających się wskaźnik ten wzrośnie z 8% do 20%. [ 26 ] Z kolei w samej Unii Europejskiej ok. 2020 roku liczba osób pracujących zrówna się z tymi na emeryturze. Od tego czasu, dysproporcja pomiędzy ludźmi pracującymi do nie pracujących, będzie się pogłębiać. Pytanie, do kiedy wytrzyma taki stan rzeczy, gdyż system emerytalno rentowy, który jest bardzo rozbudowany w większości państ Europy, już dzisiaj nastręcza dużych problemów z utrzymaniem (np ZUS). [ 27 ] Wykres 6. Przewidywany wzrost PKB dla UE-25 przy różnych scenariuszach demograficznych
W powyższym wykresie 6. demografowie ocenili model zmian PKB dla wszystkich krajów UE-25, w którym przebieg wzrostu gospodarczego może być wyjaśniony przez zmiany w czasie różnych roczników, które składają się na całkowitą liczbę ludności. [ 30 ]
Wyniki zostały obliczone dla pięciu różnych wariantów:
Tendencja długoterminowa w zakresie tempa wzrostu jest negatywna niezależnie od przyjętego scenariusza. Przyczyną takie stanu rzeczy jest negatywny wpływ rosnącego udziału w populacji osób starszych. Więcej osób powyżej 65 roku życia oznacza niższe tempo wzrostu PKB na pracownika oraz wpływa na redukcję PKB na głowę mieszkańca, ze względu na malejący udział ludności w wieku produkcyjnym. [ 31 ] Wnioskiem z powyższych badań jest stwierdzenie, iż zmiany struktury demograficznej Unii Europejskiej w dalszej perspektywie, mogą znacznie spowolnić wzrost gospodarczy. Niezbędnym przedsięwzięciem, staje się wtedy podniesienie wieku emerytalnego. [ 32 ] Wykres 7 porównanie PKB per capita (PPP w $) a wskaźnik przyrostu naturalnego w EU-27 w latach 1997-2008
Na wykresie 7. Zestawiono zmiany wskaźnika przyrostu naturalnego oraz PKB per capita mierzonym w parytecie siły nabywczej dolara w latach 1997 — 2008 w krajach EU-27. Na niebiesko zaznaczono także trend zmian dzietności. W rozpatrywanym okresie, ma miejsce niewielki wzrost uśrednionego wskaźnika dzietności (o 5%) przy bardzo wysokim wzroście PKB per capita (o 74%). Współczynnik korelacji pomiędzy wymienionymi wyznacznikami jest także dodatni i wynosi 74%. Pomimo pozytywnego wzrostu wskaźnika dzietności, wciąż jest on znacznie poniżej prostej zastępowalności pokoleń. W celu osiągnięcia tej granicznej wartości, konieczny byłby średni wzrost na poziomie 34% (licząc od stanu z roku 2008). Rysunek 4. Zmiany populacji Europy w latach 2007-2050
Rysunek 4. Ilustruje ubytek obywateli Europejskich przy jednoczesnym masowym napływie ludności z Afryki i Azji. Duża cześć emigrantów poszukujących lepszych warunków bytowych zadowala się zasiłkami, które są stosunkowo łatwo dostępne na terenie zamożniejszych państw Europy w tym Francji, Szwecji i Wielkiej Brytanii. [ 33 ] Ponadto dzietność wśród ludności napływowej znacznie przekracza rozrodczość rodzimych mieszkańców oraz asymilacja kulturowa imigrantów jest ograniczona, [ 34 ] co w dłuższej perspektywie może doprowadzić do powstania znacznych napięć na tle religijnym i etnicznym. 3.3Czy jest możliwe odwrócenie tego trendu?Wykres 8. Współczynnik dzietności a Wskaźnik Rozwoju Społecznego
Autorem wykresu 8. jest Mikko Myrskyla z uniwersytetu w Pensylwanii. Na podstawie jego analizy można wysnuć wniosek iż w najbardziej zaawansowanych stadiach rozwoju społeczeństw, posiadanie dzieci wraca do łask. Profesor Myrskyla uważa, że niektóre najbardziej rozwinięte kraje, odwróciły swoje spadające współczynniki dzietności, prawdopodobnie poprzez poprawę równości płci oraz ułatwienie kobietom prowadzenia domu, przy jednoczesnym spełnieniu się w karierze zawodowej. [ 35 ] Poseł Maciej Płażyński
podkreślał, że „silna rodzina, duchowo i materialnie, to silny obywatel i silne
państwo". [ 36 ] W celu wzmocnienia rodziny politycy mają szeroki wachlarz instrumentów np.:
[ 37 ] 4. PodsumowanieW ciągu ostatnich 50 lat w Europie, wyraźnie rysuje się trend spadku dzietności. Jednocześnie, zmniejszyła
się liczebność zawieranych małżeństw oraz wzrosła liczba rodzin rozbitych, które
wychowują dzieci samotnie. Najważniejszymi przyczynami takiej sytuacji są:
[ 38 ]
Ponadto, Andrzej Brodziak i Irena Krupa w artykule o zdrowiu publicznym,
wymieniają następujące przyczyny zniechęcenia do posiadania więcej jak jednego
dziecka: [ 39 ] Powyższe zjawiska są swoistym „ostatnim dzwonkiem" dla całej cywilizacji europejskiej. Omówione symptomy zakłócają podstawowe funkcje rodziny, w tym ekonomiczną, reprodukcyjną i społeczną. Wpływają również negatywnie na jej potrzeby związane z kwestiami zdrowia, wyżywienia, mieszkalnictwa, pomocy psychicznej i fizycznej oraz rozwoju osobistego. [ 40 ] Ponadto poprzez zaburzoną strukturę demograficzną, w Europie rodzi się groźny konflikt społeczny. W celu ratowania starego kontynentu, polityka demograficzna państw Europy, musi uwzględnić powyższe trendy i potrzeby. Jednym z rozwiązań może być oparcie strategii demograficznej na chrześcijańskich fundamentach cywilizacji Europejskiej, uwzględniającej niezbywalną wartość życia oraz rodzinę jako podstawowy filar tworzący narody. [ 41 ] Z kolei problematyka rodzina oraz edukacyjna powinna wtedy stanowić trzon każdej polityki socjalnej. Inna możliwość zachowania równowagi demograficznej Europy to masowy napływ młodej ludności z krajów o wysokim przyroście naturalnym. W celu osiągnięcia „populacyjnego optimum" [ 42 ] możliwe jest także masowe zastosowanie skutecznej kontroli urodzeń czyli: antykoncepcji, sztucznego zapładniania, oraz sterylizacji. Kolejny scenariusz jest futurystyczną wizją przyszłości. Poprzez zrewolucjonizowanie technologii produkcji (zarówno żywności jak i mieszkalnictwa) większość społeczeństwa mogłaby pracować mniej, będąc na dotychczasowej stopie życia i nie niszcząc środowiska. Trzeba tu zauważyć, że średnia gęstość zaludnienia Europy [bez Rosji] to 64 os/km2, natomiast średnia światowa wynosi 45 os/km2 [dla Azji zaś wskaźnik ten jest najwyższy i wynosi 116 os/km2], wnioskować stąd można, że miejsca dla wszystkich teoretycznie byłoby wystarczająco. [ 43 ] 5. Bibliografia:
Przypisy: [ 1 ] Dane Eurostat [ 2 ] Irena Kowalska, Sytuacja
demograficzna Polski na tle Europy i świata, SGH, Warszawa 2004 [ 3 ] Op. cit. [ 4 ] Irena Kowalska, Sytuacja
demograficzna Polski na tle Europy i świata, SGH, Warszawa 2004 [ 5 ] Irena Kowalska, Sytuacja
demograficzna Polski na tle Europy i świata, SGH, Warszawa 2004 [ 6 ] Op. cit. [ 7 ] J. Krupska, Sytuacja
demograficzna Polski na tle świata i Europy, Warszawa 2005 [ 8 ] Tackling Demographic Change, dostępne w World Wide Web: http://ec.europa.eu/
(z dn. 02.04.2010) [ 9 ] J. Krupska, Sytuacja
demograficzna Polski na tle świata i Europy, Warszawa 2005 [ 10 ] Danuta Hübner, Europa musi być
bliżej obywateli, dostępne w World Wide Web: http://www.euractiv.pl/
(z dn. 02.04.2010) [ 11 ] Platon,
Prawa,
Warszawa 1960 [ 12 ] Contraception cheapest way to combat climate change, dostępne w World
Wide Web: http://www.telegraph.co.uk/ (z dn. 25.05.2010),
Stanisław Jedynak , Demografia a
etyka w perspektywie ekorozwoju - nadzie i niebezpieczeństwa, Lublin
2007. [ 14 ] Towards sustainable and optimum populations, dostępne
w World Wide Web: http://www.optimumpopulation.org/ (z dn. 08.05.2010) [ 15 ] London School of Economics: Reduction of world population by between
three to five billion people between now and 2050, dostępne w World Wide
Web: http://seeker401.wordpress.com/ (z dn. 25.05.2010) [ 16 ] World Population Features.
Long-Range World Population Projections Based on the 1998 Revision, United
Nations, 1999; 2004 World Population Data Sheet of the Population
Reference Bureau, www.prb.org. [ 17 ] Główne trendy rozwoju rodziny na
świecie, dostępne w World Wide Web: http://www.unic.un.org.pl/ (z dn.
03.04.2010).
Population Division of the Department of Economic and Social Affairs of
the UN Secretariat, World Population Prospects: The 2008 Revision,
dostępne w World Wide Web: http://esa.un.org/unpp/ (z dn. 25.05.2010). [ 19 ] J. Krupska, Sytuacja
demograficzna Polski na tle świata i Europy, Warszawa 2005 [ 20 ] The World Factbook, dostępne w World Wide Web: https://www.cia.gov/
(z dn. 12.03.2010) [ 21 ] Opracowanie własne na podstawie
danych Eurostat oraz CIA Factbook [ 22 ] Raport: Michał Boni, Polska
2030. Wyzwania rozwojowe, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa
2009 [ 23 ] Europe's demographic future: facts and figures, Commission of the
European Communities, Brussels 2007 [ 24 ] J. Krupska, Sytuacja
demograficzna Polski na tle świata i Europy, Warszawa 2005 [ 25 ] Irena Kowalska, Sytuacja
demograficzna Polski na tle Europy i świata, SGH, Warszawa 2004 [ 26 ] Europe's demographic future: facts and figures,
Commission of the European Communities, Brussels 2007 [ 27 ] J. Dorbritz, C. Höhn, R. Naderi,
The Demographic Future of Europe - Facts, Figures, Policies,
Results of the Population Policy Acceptance Study (PPAS), Robert Bosch
Foundation, Stuttgart 2005. Janusz Anioł, Kiedy upadnie ZUS,
dostępne w World Wide Web: http://www.kurier.wzz.org.pl/ (z dn.
18.05.2010). Zadłużenie ZUS w bankach
komercyjnych wynosi 1,8 mld zł, dostępne w World Wide Web:
http://praca.gazetaprawna.pl/ (z dn. 20.05.2010). [ 30 ] Europe's demographic future: facts and figures,
Commission of the European Communities, Brussels 2007 [ 31 ] Op. cit. [ 32 ] Op. cit. [ 33 ] Konstantinos Giannakouris, Population and social
conditions, Regional population projections EUROPOP2008, Luxembourg 2010 [ 34 ] Raport: Wyzwania dla narodowej
polityki migracyjnej w kontekście UE., Centrum Stosunków
Międzynarodowych, Warszawa 2004 [ 35 ] Ed Young, Współczynnik
dzietności pnie się znowu w górę w najbardziej rozwiniętych krajach,
dostępne w World Wide Web: http://www.racjonalista.pl/ (z dn.
25.03.2010) [ 36 ] Pielgrzymka parlamentarzystów na
Jasną Górę, dostępne w World Wide Web: http://kronika.sejm.gov.pl/ (z
dn. 25.05.2010) [ 37 ] Joanna Krupska, Polityka
rodzinna w Europie, dostępne w World Wide Web: http://www.zoliborz.eu/
(z dn. 23.05.2010) [ 38 ] Główne trendy rozwoju rodziny na
świecie, dostępne w World Wide Web: http://www.unic.un.org.pl/ (z dn.
03.04.2010) [ 39 ] Andrzej Brodziak, Irena Krupa,
Metodologia dziedziny 'Zdrowie Publiczne' - część III, dostępne w World
Wide Web: http://e-learning5.webpark.pl/ (z dn. 07.04.2010) [ 40 ] Op. cit. [ 41 ] prof. n.med. Ludwika Sadowska,
Obrona życia - dziedzictwa jedynego i niepowtarzalnego, dostępne w World
Wide Web: http://rodzina.dlapolski.pl/
(z dn. 25.05.2010). Andrzej Glass, Harcerska droga do szczęścia, Główna
Kwatera Harcerzy ZHR, Warszawa 2009 [ 42 ] INTERNATIONAL STATEMENT,
dostępne w World Wide Web:
http://www.optimumpopulation.org/
(z dn. 08.05.2010) [ 43 ] Gęstość zaludnienia,
http://pl.wikipedia.org/
(z dn. 20.06.2010).
Overpopulation is a myth. Part 1. The White Pestilence, dostępne w World
Wide Web: http://pop.org/ (z
dn. 20.06.2010) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Oryginał.. (http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,7385) (Ostatnia zmiana: 04-07-2010) |