Z³oty Wiek Lechistanu
Autor tekstu:

Spis tre¶ci:
Renesans: projekt nowego Konstantynopola
Jak fundamentalizmy po¿ar³y Renesans
XVI — Z³oty Wiek Lechistanu i Wysokiej Porty
Fundamentalizm religijny jako projekt polityczny
Imperium Otomañskie zasila obóz Renesansu
Kontrreformacyjno-reformacyjny potop Renesansu
Rozbiory W³och, Wêgier i Polski
Nietzsche jako prorok Nowego Renesansu
Wêgry: enfant terrible Unii Europejskiej

*

Z czym kojarzymy dzi¶ Renesans, Reformacjê oraz Kontrreformacjê? Nade wszystko z kultur±, religi± oraz sztuk±. W moim przekonaniu s± to ujêcia do¶æ powierzchowne, by nie rzec — naiwne. Kiedy zestroimy dynamikê i objawy tych procesów kulturowych w poszczególnych krajach wraz z ówczesnymi konfliktami politycznymi, starciami interesów — dojdziemy do przekonania, ¿e by³y to przede wszystkim instrumenty polityczne poszczególnych krajów dla realizacji konkretnych ich interesów geopolitycznych. To geopolityka a nie metafizyka decydowa³a o tym, która idea rozwija³a siê dominuj±co w kulturze poszczególnych krajów.

Renesans by³ najlepszym interesem ideologicznym dla krajów pogranicza, transgranicznych, które le¿a³y pomiêdzy krajami ró¿nych religii. Dziêki Renesansowi kraje te mog³y wyt³umiæ u siebie dominacjê jednej kultury religijnej, by pe³niæ rolê po¶rednika w handlu miêdzy krajami wrogo usposobionych do siebie religii. Dziêki renesansowi kraje te mog³y siê staæ swoistymi transformatorami politycznymi zestrajaj±cymi handel miêdzy obszarami wrogimi religijnie. Reformacja z kolei by³a instrumentem fundamentalizmu religijnego, reakcj± wymierzon± w mechanizm sukcesu krajów transgranicznych. Z kolei Kontrreformacja sta³a siê kolejnym piêtrem dla tych konfliktów interesów, którego g³ówn± stawk± by³a dominacja europejska.

Poszczególne ideologie kulturowo-religijne powstawa³y dok³adnie tam, gdzie mia³y swoje dalekosiê¿ne interesy polityczne. Choæ sukcesywnie zaistnia³y w ró¿nym stopniu we wszystkich krajach europejskich, jednak mo¿emy wyra¼nie przypisaæ dla ka¿dej ideologii jej kraje macierzyste i o¶rodkowe:

1) Renesans — W³ochy, Wêgry, Polska, w pewnym okresie tak¿e Turcja

2) Reformacja — Niemcy, zw³aszcza Prusy, Szwecja, Anglia, Niderlandy, Szwajcaria

3) Kontrreformacja — Hiszpania, Portugalia, Austria, Francja

Reformacja by³a reakcj± na Renesans. Kontrreformacja by³a reakcj± na Reformacjê.

W³ochy, Wêgry i Polska to by³y kraje najsilniejszego renesansu. To renesans kszta³towa³ w nich g³ówny kszta³t kultury, jak i koncepcje polityczne. Z kolei dla takich krajów jak Niemcy, Szwecja czy Anglia — g³ówn± sprê¿yn± kulturowo-polityczn± sta³a siê reformacja. Sukces reformacji oznacza³ przede wszystkim pora¿kê krajów renesansowych.

Zacznijmy jednak od pocz±tku: t³a politycznego projektu renesansowego.

Renesans: projekt nowego Konstantynopola

Renesans pojawi³ siê jako skutek projektu ocalenia depozytu cywilizacyjnego gasn±cego Konstantynopola. Konstantynopol przez wiele wieków by³ bram± oddzielaj±c± Wschód od Zachodu. Barbarzyñców chrze¶cijañskich od barbarzyñców islamskich. Pocz±tkowo by³ jedynie wschodni± flank± Imperium Rzymskiego. Kiedy upad³o ono na Zachodzie zarówno Wschód jak i Zachód sta³y siê dla Konstantynopola obszarami ni¿szej kultury. Cesarstwo Bizantyjskie stanowi³o przez wieki g³ówny depozyt staro¿ytnej wiedzy greckiej. Dziêki niej górowa³o nie tylko kulturowo, ale i technicznie nad obszarem Zachodu i Wschodu, dziêki czemu by³o w stanie wytwarzaæ odpowiedni± barierê i regulator wymiany handlowej miêdzy wrogimi kulturami. Jeszcze w XIV w. rosyjski podró¿nik, Stefan z Nowogrodu, opisywa³ ¶wi±tyniê Hagia Sofia tak jakby¶my dzi¶ mogli opisywaæ jak±¶ cywilizacjê z obcej planety: „ludzki umys³ nie potrafi jej ani poj±æ ani te¿ opisaæ".

XIV wiek rodzi³ w Konstantynopolu obawy o los tego dorobku cywilizacyjnego w zwi±zku z ekspansj± coraz potê¿niejszych plemion ze Wschodu. G³ównym ¼ród³em za³amania Bizancjum by³ podbój Konstantynopola w 1204, kiedy krucjata miast do Ziemii ¦wiêtej odbi³a na stolicê wschodniego chrze¶cijañstwa, która zosta³a podbita i z³upiona a nastêpnie zajêta na sze¶æ kolejnych dekad. W pierwszej po³owie XV wieku dziedzictwo greckie przetransferowane zosta³o do W³och. Koordynatorem i protektorem tej inicjatywy by³ Zygmunt Luksemburski, król wêgierski o polsko-czeskich korzeniach.

Zygmunt Luksemburski z florenckiego fresku
1. Zygmunt Luksemburski z florenckiego fresku

Zygmunt nie poprzesta³ jednak na samym transferze dorobku greckiego. Podj±³ bowiem niezwykle ambitny projekt wype³nienia pró¿ni po geostrategicznej roli Konstantynopola. Odt±d w Europie mia³a powstaæ strefa buforowa, która oddziela³aby islam od chrze¶cijañstwa stref± transreligijn± cechuj±c± siê du¿± tolerancj± religijn± i otwarto¶ci± na kontakty z obiema religiami. By³o to tym bardziej istotne dla ochrony depozytu bizantyjskiego, ¿e tak zachodni chrze¶cijanie, ja i muzu³manie objawiali rosn±c± chêæ nowych wojen w imiê swoich bogów.

Renesans sta³ siê twórcz± recepcj± kultury bizantyjskiej. Mia³ dawaæ jej depozytariuszom odpowiedni± przewagê zarówno nad Wschodem jak i Zachodem, pozwalaj±c ustabilizowaæ pas miêdzykulturowego pogranicza powstrzymuj±cego imperialistyczne zapêdy. Taki by³ zamys³ Zygmunta. Od samego pocz±tku projekt ten by³ torpedowany a kraje, które sta³y siê jego osi± musia³y zap³aciæ najwy¿sz± cenê. Reformacja oznacza³a kres ³adu europejskiego stworzonego przez Zygmunta Luksemburskiego. Pewne karykaturalne relikty tego projektu przetrwa³y Reformacjê pod postaci± koncepcji Polski jako Przedmurza Chrzescijañstwa przed wschodni± dzicz±.

Pierwotnie nie chodzi³o o rolê „zderzaka" czy tarczy przed Wschodem, ale o stabilizacjê kontaktów, czyli zapobieganie i neutralizowanie prób podbojów którejkolwiek ze stron. Za obronê Europy XV wieku przed najazdami ze Wschodu (g³ównie tureckimi) odpowiedzialny by³ ten sam sojusz polityczny, który jednocze¶nie doprowadzi³ do pora¿ek praktycznie wszystkich krucjat tego¿ wieku. Ich dzia³alno¶æ mog³a sprawiaæ nader dwuznaczne wra¿enie, gdy¿ czasami walczyli przeciwko Turkom, odpieraj±c ich najazdy, innym razem — po stronie Turków, kiedy to oni byli atakowani, kiedy zagro¿ona by³a ich stabilno¶æ polityczna.

By³a to dawna koncepcja Kazimierza Wielkiego ze Zjazdu Krakowskiego, by zbudowaæ w Europie stabilny uk³ad geopolityczny wzajemnie siê ograniczaj±cych organizmów daj±cy podwaliny pod stabilno¶æ kontynentu. Zygmunt Luksemburski jako cesarz i jego prawnuk — przeniós³ tê koncepcjê na wy¿szy poziom, buduj±c stabilizator miêdzy obszarem chrze¶cjañskim a muzu³mañskim, który oddziela od siebie mur wêgiersko-polsko-w³oski, jednocze¶nie katalizuj±cy handel pomiêdzy Wschodem a Zachodem. Chodzi³o w tym wszystkim o to, by zamieniæ kontakty naje¼d¼cze w imiê jednej b±d¼ drugiej religii — w kontakty handlowe ponad religiami.

XV wiek by³ w ca³o¶ci okresem panowania tej koncepcji. Dziêki temu po upadku Konstantynopola jego dziedzictwo p³ynnie przesz³o do W³och, nastêpnie na Wêgry i do Polski. W ten sposób rozwin±³ siê Renesans. W Polsce (i poniek±d w Siedmiogrodzie), gdzie jako element polityki utrzyma³ siê najd³u¿ej, osi±gn±³ najbardziej dojrza³e i zaawansowane formy, których arianizm sta³ siê pasem transmisyjnym do innych krajów ¶wiata zachodniego.

Jak fundamentalizmy po¿ar³y Renesans

W optyce politycznej Renesans, Reformacja czy Kontrreformacja by³y po prostu instrumentami budowania potêgi politycznej poszczególnych krajów.

Nie mo¿na patrzeæ na kontrreformacjê czy reformacjê jako zjawiska ponadpolityczne, uniwersalne, gdy¿ o ile w jednych krajach by³y one ¼ród³ami potêgi, o tyle w innych — upadku.

Na przyk³adzie Polski: nasz± potêgê budowa³ jedynie Renesans. Kontrreformacja w Polsce by³a obcym interesem i przynosi³a Polsce same straty. Podobnie reformacja (po upadku polskiego renesansu) by³a w Polsce krzewiona g³ównie przez o¶cienne kraje protestanckie przeciwko Kontrreformacji, któr± z kolei krzewi³y w Polsce kraje katolicko-kontrreformacyjne. W ten sposób konflikt o ró¿nowierców sta³ siê g³ównym zapalnikiem pierwszej wojny religijnej w Polsce (Konfederacja Barska 1768-1772) — rzecz zupe³nie nie do pomy¶lenia w Polsce realizuj±cej w³asny interes renesansowy.

Najpierw jednak upad³y W³ochy i Wêgry. Za koniec renesansu we W³oszech uznaje siê Sacco di Roma, czyli zniszczenie Rzymu ju¿ dziesiêæ lat po wyst±pieniu Lutra — przez wojska „arcykatolickie" Królestwa Hiszpanii sprzymierzone w tym dziele z ...niemieckimi luteranami (sic!). Czy mo¿na sobie wyobraziæ bardziej wymowny dowód na to, ¿e interesy religijne w wojnach religijnych mia³y drugorzêdne znaczenie ani¿eli atak na siedzibê papiestwa przez sprzymierzone wojska „arcykatolickie" z luterañskimi?

W Polsce renesans jako instrument polityczny utrzyma³ siê znacznie d³u¿ej — do koñca panowania dynastii Jagiellonów.

XVI — Z³oty Wiek Lechistanu i Wysokiej Porty

XIV wiek nale¿a³ do Wêgier. To w Budzie by³ wówczas najwiêkszy zamek gotycki Europy w którym mieszka³ cesarz Zygmunt Luksemburski. XV nale¿a³ do W³och, które przeszczepi³y do Europy kulturê greck± przed upadkiem Konstantynopola. XVI — do Polski i Turcji. Zwany by³ u nas Z³otym Wiekiem bynajmniej nie w sensie czysto kulturowym.

Tu¿ przed wybuchem reformacji Polska stawa³a siê g³ównym graczem europejskim. Na tronie zasiad³ wówczas potomek W³adys³awa Jagie³³y i Zygmunta Luksemburskiego, który za ¿onê poj±³ Bonê z w³oskiego rodu Sforzów.

W 1515 mia³ miejsce Zjazd Wiedeñski — spotkanie królów Polski, Czech i Wêgier oraz cesarza. Zawarto wówczas uk³ad pomiêdzy Jagiellonami a Habsburgami. Dziêki temu cesarz wycofa³ swe poparcie dla Krzy¿aków i Moskwy, zawieraj±c sojusz dynastyczno-ma³¿eñski z Jagiellonami. Gdyby nie reformacja Habsburgowie zjednoczeni z Jagiellonami mogliby staæ siê g³ówn± si³± Europy. Sami Jagiellonowie panowali wówczas w czterech krajach: Litwa, Polska, Wêgry i Czechy - ³±cznie na obszarze 2 mln km2 (obszar niemal siedmiokrotnie wiêkszy ni¿ dzisiejsza Polska).

Dziêki Zjazdowi wiedeñskiemu powsta³e nied³ugo pó¼niej Prusy Ksi±¿êce po ho³dzie pruskim sta³y siê polskim lennem. Dziêki reformacji, której Prusy Ksi±¿êce sta³y siê awangard±, sta³y siê one Królestwem Prus i g³ównym architektem rozbiorów Polski. W 1519 cesarzem zosta³ protegowany przez Zygmunta Starego - Karol V Habsburg. Polski w³adca by³ wówczas opiekunem prawnym nowowybranego cesarza.

Krzy¿acy zawarli wówczas sojusz z Moskw± wymierzony przeciwko Polsce, wysuwaj±c roszczenia terytorialne. Zostali rozbici i zmuszeni w Krakowie do ho³du lennego. Obron± zamków warmiñskich przed Krzy¿akami kierowa³ wówczas sam Miko³aj Kopernik. Polska by³a wówczas u szczytu swej potêgi politycznej i by³a to potêga renesansowa. W panowaniu polsko-wêgiersko-w³oskiej pary królewskiej — Zygmunta Starego i Bony Sforzy — polski renesans zyska³ wymiar polityczny.

Fundamentalizm religijny jako projekt polityczny

Kres tego przynios³a reformacja. W Rzeszy niemieckiej opozycja antyhabsburska przesz³a na luteranizm i pod has³em „odnowy chrze¶cijañstwa" zaczê³a rozwijaæ sojusz wymierzony przeciwko jagielloñsko-habsburskiemu uk³adowi politycznemu z 1515.

Arytmetyka polityczna by³a dla Jagiellonów nieublagalna: Francuzi dyskretnie wspierali wymierzon± w panowanie Habsburgów wojnê domow± w Hiszpanii, a w Rzeszy niemieckiej ferment religijny eskalowa³ coraz wiêksze niepokoje spo³eczne, na dodatek argumenty teologicze przenika³y sie z ekonomicznymi (drena¿ Niemiec przez papieskich handlarzy odpustami). Trzeba dodaæ, ¿e wszystko to by³o sprytn± rozgrywk± Hohenzollernów. Najpierw w 1517 arcybiskup i elektor Moguncji, Albrecht Hohenzollern (1490-1545), m³odszy brat ksiêcia Joachima, elektora Brandenburgii, zakupi³ od papie¿a „jeneralny najem odpustów" na obszar Niemiec, w czym na dodatek partycypowali Fuggerowie, znani bankierzy. M³ody Hohenzollern w imieniu papie¿a wywo³a³ skandal w Niemczech, a kilka lat pó¼niej inny Albert Hohenzollern, ostatni wielki mistrz zakonu krzy¿ackiego, sekularyzowa³ zakon i poci±gn±³ Prusy pod luterañski sztandar. Reformacja by³a nie¼le zaplanowanym projektem politycznym w którym za kluczowe sznurki poci±gali Hohenzollernowie, którzy mieli na nim zrobiæ najlepszy interes, prowadz±cy by³e pañstewko krzy¿ackie do ¶wieckiej potêgi politycznej.

Imperium Otomañskie zasila obóz Renesansu

W 1519 Porta i Lechistan zawar³y trzyletni pokój, wywieraj±c w ten sposób nacisk na Habsburgów o zgniecenie rewolucji w zarodku. Polska Jagiellonów by³a jednym najbardziej tolerancyjnych krajów XVI w. By³a jednak tak¿e pierwszym krajem, który kategorycznie potêpi³ luteranizm pod najwy¿szymi karami. Edykt królewski z 1520 — trzeba podkresliæ, ¿e król Polski wcze¶niej potêpi³ luteranizm ani¿eli zosta³ on wyklêty przez papie¿a (1521) — zdawa³ sobie bowiem sprawê, ¿e to by³o przede wszystkim zagro¿enie polityczne dla Polski. Ostre potêpienie mia³o tylko jeden cel: zduszenie rewolty. Kiedy ju¿ przerodzi³a siê ona w herezjê by³a tolerowana, by  nie doprowadziæ do wojen religijnych.

W 1521 Jagiellonowie pozwolili Turkom zdobyæ od Wêgier Belgrad. Król Wêgier nie wys³a³ obrony, a król Polski wys³a³ pewn± liczbê wojska, lecz dla ...wsparcia su³tana.

W ten sposób dosz³o do Sacco di Roma. Cesarz skanalizowa³ wojny domowe poprzez poci±gniêcie katolickich wojsk hiszpañskich i luterañskich wojsk niemieckich na Rzym, gdzie w 1527 dokonano nieprawdopodobnych destrukcji ca³ego miasta. Zniszczona zosta³a europejska stolica Renesansu.

W odpowiedzi Sulejman przy cichym poparciu Polski w 1529 poci±gn±³ armiê na sam Wiedeñ. Dosz³o wówczas do pierwszego oblê¿enia Wiednia. Polska ani my¶la³a wówczas o odsieczy — rok wcze¶niej Porta i Lechistan zawar³y traktat o wolnym handlu miêdzy oboma krajami. W 1533 Zygmunt Stary zawar³ z Port± pokój wieczysty. Ten sam uk³ad ponowi³ Zygmunt August w roku 1553.

Po upadku Rzymu najpe³niejszy wymiar — polityczno-kulturowy — zachowa³ renesans w Polsce, w Siedmiogrodzie i ...w Stanbule — stolicy ¶wiata islamskiego, w której podówczas ¶wieckie prawo dominowa³o nad szariatem i panowa³a tolerancja religijna. W innych krajach nieobjêtych reformacj±, zapanowa³a rych³o kultura kontrreformacyjna. Kraje reformacyjne i kontrreformacyjne pogr±¿y³y siê w wojnach religijnych — najpierw wewnêtrznych a pó¼niej w trzydziestoletniej wojnie miêdzypañstwowej.

Kontrreformacyjno-reformacyjny potop Renesansu

Reformacja i kontrreformacja to zniszczenie bufora miêdzyreligijnego. Zdo³a³y pokonaæ projekt renesansowy, prowadz±c do upadku ca³ej osi buforowej. Najpierw pad³y W³ochy, pó¼niej Wêgry a na koñcu Polska, która najd³u¿ej, bo a¿ do schy³ku XVII wieku trzyma³a siê koncepcji Przedmurza. Niestety, kraj zdobyty przez kontrreformacjê ca³kowicie wypaczy³ dawn± ideê.

Ostatnie upad³o Imperium Osmañskie. Turcja do dzi¶ ponosi tego przemo¿ne konsekwencje polityczne i gospodarcze.

Polska Renesansowa to by³a Polska rozwijaj±ca uniê polityczno-gospodarcz± z Imperium Osmañskim przeciwko swoim przysz³ym zaborcom: Rosji i Austrii. Polska kontrreformacyjna to Polska wojuj±ca w interesie reszty Europy. By³a to kwestia czysto personalna: Zygmunt August zmar³ bezpotomnie a kolejni w³adcy przeorientowali politykê z Renesansu na Kontrreformacjê. I zacz±³ siê wiek wojen nie tylko przeciw krajom reformacyjnym, ale i Imperium Otomañskiemu. By³o to efektowne samobójstwo Rzeczypospolitej, której wzglêdami nie darzy³y ani kraje reformacyjne ani kontrreformacyjne, doskonale pamiêtaj±ce brzemienny sojusz polsko-turecki. Zarówno reformacja jak i kontrreformacja sta³y siê instrumentami budowy nowycyh potêg europejskich.

Tylko dla nich by³o miejsce w nowej Europie. Kraje renesansowe skazane zosta³y na ¶mieræ polityczn±. Rozkrzewiana w nich reformacja jak i kontrreformacja jako si³y polityczne by³y instrumentami gier politycznych obcych mocarstw zewnêtrznych.

Nieprzypadkowo reformacja wybuch³a u progu epoki konkwistadorów, zwanej eufemistycznie Epok± Wielkich Odkryæ. To by³a dla Europy Epoka Wielkich Podbojów w imiê religii. Renesansowy projekt polityczny nie pasowa³ tutaj nikomu zainteresowanemu podbojami. Eliminowa³ bowiem racjonalizacje i usprawiedliwienia imperializmu politycznego na niespotykan± skalê. Reformacja i kontrreformacja sprawdza³y siê tutaj wy¶mienicie. I to w ich imieniu dokonano tego wielkiego skoku na mniej agresywne i mniej rozwiniête kultury.

Rozbiory W³och, Wêgier i Polski

Zwyciêstwo frakcji reformacyjnej oznacza³o nie tylko upadek krajów renesansowych, który w Polsce zakoñczy³ siê rozbiorami. Trzeba podkre¶liæ, ¿e nasza sytuacja nie by³a tutaj wyj±tkowa: pozosta³e kraje sojusznicze podzieli³y dok³adnie ten sam los, co Polska, tyle ¿e znacznie wcze¶niej. Wêgry, W³ochy i Polska — wszystkie te kraje upad³y poprzez ich rozbiory dokonane na rzecz s±siadów.

Co wiêcej, rozbiory krajów osi buforowej wpisywa³y siê w jej dawn± koncepcjê stabilizowania kontynentu! Choæ mo¿e to wydaæ siê na pierwszy rzut oka paradoksalne, lecz rozbiory W³och, Wêgier i Polski niekoniecznie by³y elementem projektów reformacji b±d¼ kontrreformacji. Bardziej wpisywa³y siê w³a¶nie w projekt renesansowy — stabilizacji geopolitycznej regionu. Gdyby którykolwiek z tych krajów upad³ i zosta³ wch³oniêty przez jednego silnego s±siada, zniszczona zosta³aby równowaga ca³ego regionu, gdy¿ oznacza³oby to nadzwyczajne wzmocnienie kraju anektuj±cego.

Rozbiory i utrata niepodleg³o¶ci Wêgier i W³och mia³a miejsce jeszcze w XVI wieku. Wêgry podzielone zosta³y pomiêdzy Turcj±, Austri±, z wydzieleniem osobnego Siedmiogrodu. Polska bra³a aktywny udzia³ w ca³ej tej operacji rozbiorów Wêgier, jako pañstwo sojusznicze. Na tronie Siedmiogrodu zasiad³a Izabela Jagiellonka, córka Zygmunta Starego i Bony. Jej mê¿em zosta³ Jan II Zygmunt Zápolya. To z renesansowego Siedmiogrodu pochodziæ bêdzie król Polski Stefan Batory.

Nied³ugo pó¼niej mia³ miejce rozbiór W³och — pomiêdzy Francjê, Hiszpaniê i Turcjê.

Ostatnia rozebrana zosta³a Polska, która przypad³a trzem s±siadom: Prusom, Rosji i Austro-Wêgrom. Wiemy, ¿e zarówno Prusy, jak i Austria obawia³y siê, by Polska nie przypad³a w ca³o¶ci Rosji, upatruj±c w tym bezpo¶redniego zagro¿enia równowagi. I tak samo by³o w przypadku dwóch pozosta³ych krajów renesansowej osi: przejêcie Wêgier przez Habsburgów stworzy³oby nierównowagê nie tylko w skali Europy, ale i miêdzy Wschodem a Zachodem. To w³a¶nie dlatego Polacy, W³osi, jak i Wêgrzy wydatnie przyczynili siê do oderwania czê¶ci Wêgier na rzecz Imperium Otomañskiego. Czo³owa rola przypad³a tutaj Polsce. Kiedy Europa zaczê³a siê pogr±¿aæ w reformacji i gor±czce religijnej, obok Wêgier i Polski, Imperium Otomañskie pod panowaniem Sulejmana Wspania³ego sta³o siê oaz± renesansu i tolerancji religijnej. ¯on± su³tana zosta³a Polka, Aleksandra Lisowska, znana jako su³tanka Roksolana. Mia³a ona du¿y wp³yw na politykê zagraniczn± Turcji i jej sojusz z Polsk±.

Turcja osmañska by³a pó¼niej jedynym pañstwem w Europie, które nie uzna³o rozbiorów Polski i w dyplomacji tureckiej tradycja oczekiwania na polskiego pos³a przetrwa³a a¿ do czasu narodzin II RP.

Poza rol± utrzymania równowagi geopolitycznej rozbiory W³och i Wêgier mia³y istotne znaczenie dla rozkrzewienia kultury renesansowej. To by³o jak „pozytywna infekcja", która rozkawa³kowane kraje renesansowe wszczepi³a w krwiobiegi kulturowe krajów kontrreformacyjnych i imperium muzu³mañskiego. Zauwa¿my, ¿e kraje reformacyjne w ogóle nie wziê³y udzia³u w rozbiorach Wêgier i W³och. Wszystko przypad³o Turcji i krajom kontrreformacyjnym (Francja, Austria, Hiszpania).

W jaki natomiast sposób kultura Renesansu wniknê³a w kraje reformacyjne? O ile W³ochy i Wêgry „nakarmi³y" sob± kraje kontrreformacyjnei i Portê, o tyle Polska sta³a siê ³upem przede wszystkim kultury protestancko-prawos³awnej. Du¿± rolê odegra³o wygnanie arian, których rzesze roznios³y siê po ca³ym protestanckim ¶wiecie. Warto zwróciæ uwagê na to, ¿e wygnani arianie nie z³orzeczyli Polsce za ten akt, lecz g³osili na Zachodzie koncepcjê Polski jako „Chrystusa narodów". Drugim etapem by³y rozbiory Polski, które na pó³tora wieku wyeliminowa³y konflikty zbrojne miêdzy s±siaduj±cymi ze sob± a¿ trzema ró¿nymi kulturami religijnymi: prawos³awiem, katolicyzmem i luteranizmem.

Czy nam siê to podoba czy nie: rozbiory stabilizowa³y Europê.

Nietzsche jako prorok Nowego Renesansu

Nietzsche by³ genialnym obserwatorem procesów cywilizacyjnych. W XX wieku zyska³ miliony wielbicieli i wyznawców. Niemniej jednak jego stosunek do Niemiec i Polski na ogó³ jest bagatelizowany. Deklarowa³ sie Polakiem i ca³kowicie odrzuca³ swoj± niemieck± to¿samo¶æ, gdy¿ nie móg³ Niemcom wybaczyæ Reformacji, obarczaj±c ich g³ówn± odpowiedzialno¶ci± za pogrzebanie kultury renesansowej. Nale¿y o tym pamiêtaæ przy analizie jego twórczo¶ci.

Tym niemniej, s±dzê, nie nale¿y tego odczytywaæ w kategoriach narodowych, lecz kulturowych. W swoim uwielbieniu dla kultury renesansowej Nietzsche by³ ponadnarodowy.

Gdyby bowiem odczytywa³ instrumentalizacjê religii jako zwyk³e projekty polityczne poszczególnych krajów, nie móg³by nie dostrzec, ¿e Reformacja z jednej strony zepcha³a Renesans do podziemia, z drugiej jednak doprowadzi³a do triumfu tych, którzy j± wykorzystali politycznie. W XX wieku Niemcy sta³y siê najsilniejszym organizmem politycznym Europy.

Dzi¶ ¿yjemy w Europie w której supremacjê polityczn± wygra³y kraje reformacyjne, w Europie triumfuj±cej reformacji, która wynios³a Niemcy, Skandynawiê, Szwajcariê, Holandiê i Angliê ponad kraje kontrreformacyjne i renesansowe. Polska, W³ochy, Wêgry i Turcja odzyska³y dzi¶ wprawdzie niepodleg³o¶æ polityczn±, lecz kulturowo s± dzi¶ krajami przegranymi. Dawne centra Renesansu s± dzi¶ swoimi w³asnymi cieniami.

Wêgry: enfant terrible Unii Europejskiej

Najmocniejsza ¶wiadomo¶æ krzywdy historycznej tli siê dzi¶ na Wêgrzech. Wêgry najszybciej zbuntowa³y siê przeciwko idei Unii Europejskiej. Od kilku ju¿ lat Wêgry s± dla Brukseli najwiêkszym enfant terrible Unii. Dzi¶ rz±d wêgierski ma w Unii przyprawion± gêbê ideologicznego rozrabiaki uderzaj±cego w religijne nuty. Byæ mo¿e jednak Wêgry s± dzi¶ ch³odnym graczem, który uzna³, ¿e albo dasz sobie narzuciæ instrumentarium ideologiczne s±siadów albo u³o¿ysz sobie w³asne ideolo polityczne, które pomo¿e ci zrealizowaæ konkretny geopolityczny interes.

Choæ jestem wielkim mi³o¶nikiem idei renesansowych, my¶lê, ¿e w zjawiskach tych nale¿y zawsze widzieæ przede wszystkim instrumenty polityczne. Ka¿dy kraj dobiera je sobie zgodnie z aktualn± geopolityk±. W XV w., kiedy Wêgry z jednej strony naciskane by³y przez fundamentalizm islamski, z drugiej — przez fundamentalizm katolicki, opcja renesansowa pozwala³a Wêgrom najlepiej zrealizowaæ w³asny interes, w sojuszu który siê wówczas u³o¿y³ wraz z Polsk± i W³ochami. Dzisiejsze Wêgry odnalaz³y siê w uk³adzie „postreformacyjno-postkolonialno-posto¶wieceniowym". Wytworzenie nieprzystawalno¶ci ideologicznej to sposób na wygenerowanie odpowiedniego ci¶nienia od¶rodkowego wewn±trz kraju, a g³ównym zewnêtrznym sojusznikiem politycznym w tym uk³adzie staje siê postsowiecka Rosja. Uk³ad ten mo¿e dziwiæ jedynie tego, kto nie rozumie, ¿e instrumenty religijne w politykach krajowych zawsze by³y cynicznymi interesami i instrumentami do osi±gania w³asnych celów.

Orban og³osi³, ¿e Zachód siê skoñczy³, ¿e UE siê skoñczy³a i nie mo¿e ju¿ pomóc Wêgrom wyj¶æ z kryzysu, podnosz±c jednocze¶nie, ¿e Wêgry nie zamierzaj± byæ koloni± zdominowan± przez MFW i Komisjê Europejsk±. Zamierzaj± za to i¶æ ku Wschodowi.

Mo¿na podaæ dziesi±tki przyk³adów historycznych, w których widaæ analogiczne mechanizmy: kraj, który chce rozegraæ partiê polityczn± wobec katolickich s±siadów, zaczyna podbijaæ bêbenek innowierczy b±d¼ laicki. Kraj, który gra przeciwko krajom ¶wieckim, zaczyna podbijaæ bêbenek religijny, dowolnej religii. Dlatego w³a¶nie przeciwko ¶wiecko-protestanckim USA, kraje muzu³mañskie uruchamiaj± dzi¶ instrumenty fundamentalizmu islamskiego. Sam islam nie wystarcza³ tutaj, tak jak w XVI w. do przewalczenia renesansowego tolerancjonizmu religijnego nie wystarcza³ zwyk³y katolicyzm, lecz by³a potrzeba wygenerowania chrze¶cijañskiego fundamentalizmu.

Kiedy sytuacja siê stabilizuje politycznie — ideologie zaczynaj± zanikaæ lub ³agodnieæ. A¿ do czas, kiedy znów s± potrzebne dla jakiej¶ rozgrywki z s±siadami.


Mariusz Agnosiewicz
Redaktor naczelny Racjonalisty, za³o¿yciel PSR, prezes Fundacji Wolnej My¶li. Autor ksi±¿ek Ko¶ció³ a faszyzm (2009), Heretyckie dziedzictwo Europy (2011), trylogii Kryminalne dzieje papiestwa: Tom I (2011), Tom II (2012), Zapomniane dzieje Polski (2014).
 Strona www autora

 Liczba tekstów na portalu: 952  Poka¿ inne teksty autora
 Liczba t³umaczeñ: 5  Poka¿ t³umaczenia autora

 Orygina³.. (http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,9616)
 (Ostatnia zmiana: 29-03-2014)