Islam w Rosji

Trochę inna sytuacja panuje w sąsiedniej republice — w Baszkirii. Tu skład etniczno-wyznaniowy jest podobny jak w Tatarstanie: Rosjanie — 36 % (1,7 mln), Baszkirzy — 30 % (1,5 mln) , Tatarzy — 24 % (1,1 mln), jednak siła islamu w Baszkirii jest wyraźnie mniejsza, zarówno z tytułu liczby Baszkirów jak i ich znaczenia w historii, polityce, nauce Rosji. Baszkirzy ponadto pozostawali zawsze (podobnie jak Czeremisi) w cieniu swych kuzynów — Tatarów. Idą zawsze jakby krok za nimi, mimo że częściej używają tatarskiego (jako języka narodowego) niż ojczystego — baszkirskiego. Sporo Baszkirów przyjmując w przeszłości prawosławie związało się z tradycją kultury rosyjskiej.

Zupełnie diametralnie inna sytuacja panuje w południowym, autochtonicznym rejonie występowania islamu w Rosji — na północnym Kaukazie i jego przedpolach. Tu dodatkowo na zderzenie interesów prawosławia (oraz państwa rosyjskiego i tej tradycji) z islamem zawsze nakładały się różnice narodowościowe, językowe, kulturowe, klanowo-plemienne ^{[ 10 ]} (sprzyjały temu niedostępność górskich terenów i podział regionu na poszczególne doliny, co prowadzi wszędzie do izolacji) czy nawet sprzeczności między poszczególnymi odłamami islamu. Na Kaukazie szyizm — z racji bliskości Iranu - miał zawsze o wiele większe poparcie niż nad środkową Wołgą. Ponadto różnorodne mistyczne bractwa sufickie — zwłaszcza al-kadirija (choć wspomniana wcześniej naqszbandija, a także inna, odrodzeniowo-fundamentalistyczna szkoła suficka wywodząca się z XIX-wiecznego Egiptu — salafija, są tu szerokorozpowszechnione) — miały tutaj zawsze sporo do powiedzenia i wywierały przez to wpływ na charakter miejscowej wiary muzułmańskiej.

Poza tym występują jeszcze wyraźne różnice między wschodem, a zachodem regionu; wschód (zwłaszcza górska część Czeczenii, Inguszetia i Dagestan) jest silnie zislamizowany, wyraźniejsze są tu wpływy profetycznych bractw sufickich; na zachodzie (Kabardyno-Bałkaria, Karaczajo-Czerkiesja czy Adygea) islam jest mniej ortodoksyjny, mało purytański, bardziej synkretyczny ^{[ 11 ]} — wyraźnie dają się odczuć wpływy prawosławia, a nawet przed monoteistycznych, animistycznych wierzeń: święte drzewa, gaje, źródła, obecność duchów czy demonów w ludowych wierzeniach itp. Osetyjczycy z kolei zamieszkujący północną Osetię - Alanię wyznają w 98 % prawosławie.

Sytuację na Kaukazie limituje historia wojen w Czeczenii — w historii i współcześnie. Pacyfikacja tej republiki przez wojska rosyjskie doprowadziła do w miarę ustabilizowanej sytuacji na przedpolu Kaukazu ^{[ 12 ]} — w górskich rejonach Czeczeńskiej Republiki „Iczkerii" i Inguszetii oraz w Dagestanie nadal trwa partyzancka wojna, choć jej charakter jest obecnie diametralnie inny niźli podczas pierwszego starcia Rosji z Czeczenami (1994-96). Po ogłoszeniu 31.10.2007 przez dowódcę czeczeńskich partyzantów i aktualnego prezydenta „Iczkerii" D.Umarowa powstania „emiratu Kaukazu Północnego" (w skład którego ma wchodzić Czeczenia — nie jako samodzielny byt, o co toczono m.in. dwie wojny na przełomie XX i XXI w. lecz też i inne republiki kaukaskie — m.in. prawosławna północna. Osetia) walki na tym obszarze można traktować jako kolejny konflikt cywilizacyjny. Zresztą cała historia ostatniego 20-lecia to pasmo z jednej strony radykalizowania się ruchu niepodległościowego Czeczenów (i rozłamów w tym ruchu, przechodzenia sporej części dotychczasowych zwolenników absolutnej niepodległości na pozycje współpracy z Moskwą w ramach szerokiej autonomii — ze względu także na islamizację i wzrastający fundamentalizm religijny nieprzejednanej partyzantki), a z drugiej — coraz wyraźniejsza i jednoznaczna internacjonalizacja ^{[ 13 ]} ruchu niepodległościowego (o czym świadczy wspomniane wcześniej powstanie emiratu Kaukazu Północnego.) oparta już nie tylko o „pobratymców" z Dagestanu czy Inguszetii, ale udział i wpływy międzynarodowego islamizmu czy saudyjskiego wahhabizmu ^{[ 14 ]}. Wraz z tymi tendencjami dochodzić musiało do współdziałania ruchu partyzanckiego na Kaukazie z islamską międzynarodówką terrorystyczną, zasilaniem finansami, bronią, ochotnikami itp. Problem niepodległości Czeczenii zszedł tym samym na drugi plan — na pierwsze miejsce wysunęły się zagadnienia ideologiczno-religijne (szarijat, organizacja społeczeństwa wg zasad ortodoksji, pogarda dla demokracji i wolności osobistych itp.), walka z kulturą „białego człowieka", skoncentrowanie konfliktu na wojnie islamu z chrześcijaństwem etc.

Tu stanowisko Moskwy, od lat próbującej przedstawić rebelię na Kaukazie jako fragment "zderzenia cywilizacji', osiągnęło swój cel. Ta wojna jest postrzegana (i traktowana dziś przez Zachód) jako część światowej walki z opresyjnym i terrorystycznym odłamem islamu. Ofensywa dyplomatyczno-propagandowa w świecie muzułmańskim ze strony rosyjskiej dyplomacji jest równoległym działaniem, umacniającym pozycję Moskwy wśród krajów islamskich (a osłabiającym pozycję kaukaskich rebeliantów, postrzeganych jako niebezpiecznych ekstremistów).

Struktura narodowościowo-językowa na tym obszarze nie sprzyja także jakiejkolwiek konsolidacji. Mozaika ludów, klanów-plemion, wyznań, odłamów i sekt islamistycznych dodatkowo zaciemniają obraz. Poszczególne wspólnoty ilościowo są niewielkie — np. Czerkiesi to jedynie ponad 100 tys., Adygejczycy — ok. 100 tys., Ingusze — 0,5 mln, Bałkarzy — 85 tys.: Kabardyjczycy — dzielący się wg wyznania (większość wyznaje sunnicki islam, ale tzw. Kabradyjczycy „mozdokscy" — prawosławie) to ok. 400 tys., Czeczeni — 600 tys. (w skali całej Federacji ich liczba waha się ok. 1,1 mln) ^{[ 15 ]}. Osetyńcy zamieszkujący północną Osetię (potomkowie sarmackich Alanów) to jedynie 0,5 mln.

Prawdziwą szachownicę ludów, wyznań, języków i tradycji stanowi Dagestan. Tu występuje prawie 40 narodowości, kilkanaście odrębnych języków i wyznań. Bardzo silne wpływy posiada szyizm — zwłaszcza wśród Azerów na południu republiki (przy granicy z Azerbejdżanem). Z racji roli szyizmu na tym terenie spore znaczenie odgrywają bractwa szyicko-suffickie (sam sufizm — mistyczna odmiana islamu — praktykowany jest powszechnie na pograniczu czeczeńsko-dagestańskim i ma znaczenie nie w przestrzeni narodowej czy językowej, ale jako tożsamość klanu, bractwa, wielopokoleniowej rodziny). Szyizm jest rewolucyjną i buntowniczą odmianą religii Proroka (w odróżnieniu od tradycjonalistycznego i konserwatywnego sunnizmu), skąd bardzo bliska droga do sufizmu i bractw derwiszów — niezwykle podatnych na wszelkie irredenty, powstania i bunty. Ludy Dagestanu walkę i przemoc niemalże „niosą we krwi" (i w tradycjach religijnych tego regionu). Najliczniejsi są tu Awarowie (ok. 0,6 mln), pozostałe narody i grupy etniczne ilościowo nie przekraczają 100 tys: Dagijczycy, Lalowie, Cachurzy i inni (to tzw. narody kaukaskie) czy Nogajowie, Azerowie, Kumycy (ludy tureckiego pochodzenia, w sumie ok. 0,35 mln) itd. Radykałowie islamscy zyskali tu także poważną bazę społeczno-kulturową dla swojej działalności.

Inne problemy — wspomniane zapóźnienie cywilizacyjne, bieda, społeczne stosunki (klanowo-plemienne), mentalność bliższa Bliskiemu Wschodowi niźli Europie — schodzą w świetle zbrojnego konfliktu na Kaukazie na dalszy plan, choć są nie mniej ważkimi i istotnymi. Zwłaszcza gdy obie strony nie mają pomysłu na jego polubowne rozwiązanie. Ten konflikt oraz wspomniane rozdrobnienie narodowo-religijno-kulturowe delimitować muszą przez wiele lat sytuację na tym terenie. Islam na Kaukazie nie będzie jednak przez najbliższe dekady — mimo spektakularnych i medialnych wydarzeń — decydującym czynnikiem kształtującym znaczenie tego wyznania w Rosji. Jego podstawowe znaczenie (a także w przyszłość — może i całej Federacji Rosyjskiej) i rola spoczywają nad Wołgą, w islamie tatarskim.

[ 10 ] Jak podaje S.Huntington Zderzenia cywilizacji, Warszawa 1998, s. 259) u Czeczenów i innych ludów północnego Kaukazu było zawsze około setki tzw. klanów „górskich" i 70 klanów „nizinnych". Kontrolowały one życie społeczne, gospodarcze i kulturowe nawet w czasach ZSRR. I to do takiego stopnia, iż mówiło się o „czeczeńskiej gospodarce klanowej" w odróżnieniu od radzieckiej — planowej.

[ 12 ] W Groznym, stolicy Czeczenii, otwarto w 2008 r. największy meczet w Europie (poza Istambułem) im. Ahmeda Kadyrowa — byłego prorosyjkskiego Prezydenta Czeczenii, byłego Wilekiego Muftiego Czeczenów, zabitego w zamachu bombowym, ojca obecnego prezydenta tej republiki Ramzena Kadyrowa — na 10 000 wiernych, o powierzchni 14 ha i czterech 62-metrowych minaretach. R.Kadyrow odbył hadżdż do Mekki, gdzie podejmowany był przez dostojników Arabii Saudyjskiej i duchowieństwo Wielkiego Meczetu — Masdżid al-Haram, dopuszczono go też do rytualnej ablucji, co jest wyróżnieniem dla pobożnego muzułmanina. Był to wielce symboliczny gest - strażnicy świętych miejsc islamu dowartościowują Kadyrowa, odcinając się tym samym od czeczeńskiej irredenty. Ponadto urząd Prezydenta Czeczenii sponsoruje także liczne wyjazdy Czeczenów na pielgrzymkę do Mekki. Moskwa nie skąpi funduszy dla przychylnych jej Czeczenów i muzułmanów z tego rejonu.

[ 13 ] Niektórzy zabici w Czeczenii przez rosyjski SPECNAZ (lub wojsko) podczas II wojny czeczeńskiej dowódcy partyzantów oraz ich kraj pochodzenia: Abu Omar al Sejf (Arabia Saudyjska), Amir Jabur (Arabia Saudyjska), czarnoskóry Abu Yaser (Sudan), Muhemet (ZEA), Abu Zarr (Turcja), Omar al-Chattab (Jordania), Abu Hafsa (Jordania).

[ 14 ] Purytański, ściśle monoteistyczny odłam sunnizmu, którego założycielem był Ibn Abd al-Wahhab (1703-1792). Głosi, że czystym źródłem religii jest Koran i hadisy. Wahhabizm odrzuca wszelkie poboczne kulty (marabutów, pirów, sufich bądź imamów), ceremonie, celebracje i obrzędy przy mauzoleach lub grobach. To zdecydowana opozycja wobec propozycji szyizmu i sufizmu, mistycyzmu i okultyzmu, astrologii i zabobonu. Przywraca rolę dżihadu (święta wojna w imię Proroka) i instytucji szahidów (mudżahedini oddający życie w walce za zasady islamu), surowym i drastycznym karom (nawet — śmierci) podlegają wszelkie rodzaje rozrywek: taniec, alkohol, handel i konsumpcja używek, seks pozamałżeński, inna orientacja seksualna itd. Wahhabizm literalnie traktuje zasady przekazywane przez Świętą Księgę Islamu, odrzuca wszystkie szkoły prawne sunnizmu, uznając wyłącznie za prawo szarijatu tekst Koranu. Jest doktryną państwową w Arabii Saudyjskiej (strażnik miejsc świętych islamu — Mekka i Medyna).