O badaniach socjol. z punktu widzenia inżynierii..

"Cokolwiek czynisz, czyń roztropnie i zawsze bacz na cel"
powiada stare łacińskie przysłowie (quidquid agis, prudenter agas et respice finem). Tą maksymą powinien się też kierować wykładowca. Z dyscypliny, którą wykłada ma on roztropnie to wybrać przede wszystkim, co służy głównemu zamierzeniu.

1. Jak się ma inżynieria społeczna do metodologii socjologii

1.1 -- Głównym zamierzeniem tych wykładów z metodologii socjologii, prowadzonych w Polsce na przełomie wieków, jest przygotowanie adeptów socjologii do inżynierii społecznej, w skrócie IS. Zwrot ten może oznaczać, zależnie od kontekstu, jedno z dwojga (A lub B).

W obecnych wykładach termin „inżynieria społeczna" będzie brany w znaczeniu A. Raport w jednym (lub więcej) rodzajów, o których mowa wyżej, będzie określany jako ekspertyza socjologiczna, a jego twórca jako ekspert socjologiczny. Jest więc IS tym, co wykonuje ekspert socjologiczny.

Podsumujmy: mianem inżynierii społecznej obejmujemy wiedzę potrzebną do działań mających kształtować życie społeczne w określonym kierunku. Gdy jest to kierunek powszechnie akceptowany w danej grupie społecznej, jak w obecnej Polsce budowa społeczeństwa obywatelskiego, racjonalność ekonomiczna, kultura polityczna, czy upowszechnienie edukacji, to wiedza potrzebna do realizacji tych zadań zyskuje wartość rynkową. Ludzie o tych umiejętnościach, czyli eksperci socjologiczni, są społeczeństwu potrzebni, stąd jest ono skłonne wynagradzać ich usługi intelektualne.

1.2 -- Powstaje pytanie, jak i na ile te umiejętności społeczno-inżynierskie zależą od wiedzy metodologicznej. Żeby na to odpowiedzieć, trzeba odróżniać trzy rodzaje ekspertów w danej dziedzinie. Jedni korzystają jedynie z wiedzy otrzymanej od innych w procesie kształcenia; tak ma się rzecz np. ze sprzedawcą leków, który musi mieć wiedzę o lekarstwach, ale tej wiedzy sam nie rozwija. Odmienna jest sytuacja lekarza praktyka, który wprawdzie nie prowadzi systematycznych badań w celu dzielenia się ich wynikami ze społecznością uczonych, ale na własny użytek samodzielnie poszerza swą wiedzę w wyniku nabywanego doświadczenia. Idąc dalej, mamy np. adepta medycyny prowadzącego, oprócz leczenia, badania naukowe, jak to się dzieje w klinikach akademickich; ten będzie ekspertem najwyższej klasy.

Wiedza socjologiczna ma tę osobliwość, że prawie nie ma w niej miejsca dla ekspertów pierwszego i drugiego rodzaju, a więc tych o niskim lub wręcz zerowym poziomie samodzielności badawczej. Życie społeczne bowiem jest czymś tak bardzo złożonym, o wiele nawet bardziej niż życie organiczne, że aby je ulepszać nie wystarczą gotowe formuły i wyuczone recepty (choć mogą być przydatne w punkcie startu).

Toteż socjolog praktykujący inżynierię społeczną w postaci (jak była wyżej mowa) opisu, diagnozowania czy prognozowania zjawisk społecznych w celu ich kształtowania przez porady udzielane decydentom, musi dysponować warsztatem badawczym nie gorszym niż socjolog teoretyk, choć będzie to warsztat pod pewnym względami odmienny. Warsztat badawczy to zespół umiejętności, technik i narzędzi; o nich traktuje metodologia nauk, w tym metodologia socjologii.

Dla jasności wywodów trzeba bliżej wyjaśnić odróżnienie opisu od diagnozy (co do pojęć prognozy i porady, ich treść jest dostatecznie znana z dostatecznie wielu kontekstów). Niech tę różnicę wyjaśnią następujące przykłady. (1) Wpływ związków zawodowych na program i politykę pewnej partii socjalistycznej (np. Labour Party w Anglii) to przedmiot badań prowadzących do opisu. Diagnozą zaś będzie znalezienie przyczyn tego wpływu np. w ideologii określonych polityków, w sposobie finansowania partii przez związki, w konkretnych układach personalnych itd. (2) Stan religijności wiejskiej w określonym regionie można opisać stosując odpowiednio dobrane wskaźniki, jak deklaracje słowne, praktyki liturgiczne, zachowania moralne itp., a diagnozą tego stanu będzie wskazanie na jego przyczyny np. tradycjonalizm, czy może wpływ wybitnych indywidualności duszpasterskich w danej okolicy (przykładem drugiego — historia ks. Stolarczyka w Zakopanem pod koniec 19go wieku).

1.3 -- Inżynieria społeczna stanowi jedną z możliwych specjalizacji socjologa; uprawiając tę specjalizację, świadczy on usługi eksperckie decydentom, którzy swą działalnością kształtują losy określonych grup społecznych. Żeby lepiej zrozumieć naturę tej specjalności, porównajmy ją z inną, mianowicie z pracą socjologa teoretyka.

Teoretyk, jak wskazuje nazwa, tworzy teorie, a teorie składają się z twierdzeń mających bądź status praw nauki, to jest, twierdzeń ogólnych dostatecznie mocno już potwierdzonych, bądź też status hipotez, to jest, twierdzeń ogólnych lub egzystencjalnych będących w stadium testowania (przez szukanie kontrprzykładów, próby stosowania w praktyce itp).

Jedną z osobliwości metodologicznych socjologii jest ta okoliczność, że granica między klasą teoretyków a klasą praktyków czyli ekspertów nie da się przeprowdzić tak wyraźnie, jak to jest możliwe w przypadku relacji nauk przyrodniczych (strona teoretyczna) do technicznych (strona praktyczna). Wiąże się to z charakterem praw socjologicznych, z których nie wszystkie są prawami tak ogólnymi, żeby się odnosiły do wszystkich możliwych grup społecznych. Takie najogólniejsze zależności stanowią niewątpliwie domenę pracy badawczej socjologa teoretyka.

Istnieją jednak prawa o charakterze bardziej lokalnym, zachodzące w granicach jednej grupy lub klasy grup pod jakimś względem podobnych — sekt religijnych, klanów górskich, gangów młodocianych itd. Ustalanie tego rodzaju praw może się okazać czymś pośrednim między pracą teoretyka a pracą eksperta, stąd brak wyrazistej między nimi granicy. Im bardziej ograniczony zakres badań, im bliższy przez to jakiemuś historycznemu konkretowi, tym bardziej działalność poznawcza socjologa zbliża się do ekspertyzy; im więcej zaś ogólności, tym bardziej ekspertyza przypomina teorię. Toteż i teoretycy socjologii i jej praktycy korzystają z tego samego schematu metodologicznego, który przedstawia się następująco.

Klasyfikacja grup (lub typologia w przypadku, gdy zachodzą między rodzajami grup różnice stopnia, a nie różnice klasyfikujące w sposób wyraźny) dostarcza ich uporządkowania wedle stosunku inkluzji, co z kolei wyznacza pewną hierarchię praw socjologicznych co do stopnia ogólności (im większa ogólność, tym bardziej interesuje ona teoretyków, a im mniejsza — tym bardziej praktyków). Tak np. można rozważać ogólne prawa kształtowania się świadomości narodowej, jak i prawa kształtowania się świadomości narodowej na Bałkanach. Drugie są mniej ogólne ponieważ zbiór (inaczej, klasa) narodów bałkańskich zawiera się w zbiorze wszystkich narodów.

Prawa ogólniejsze są pomocne jako przesłanki do znajdowania bardziej szczegółowych. Nie mogą to być, oczywiście, przesłanki jedyne; trzeba do nich dołączyć wyniki badań nad tym, co dla danej grupy czy zbioru grup jest specyficzne (jak wpływ wielowiekowej okupacji tureckiej na narody bałkańskie, wpływ stosunków gospodarczych na społeczności religijne w dobie Reformacji, itd.).

Jest jeszcze jedna osobliwość socjologii, którą trzeba mieć na uwadze w refleksji nad jej metodami. Klasa nauk społecznych, do której socjologia należy stanowi tak zwarty kompleks, że nie da się przeprowadzić między jego składnikami wyraźnej linii podziału. Rozlicznymi więzami splata się socjologia z politologią, ekonomią, demografią, antropologią, etnografią, kulturoznawstwem, psychologią społeczną, historią, naukami prawnymi. Tak więc fakty i prawa ustalane w każdej z tych nauk mogą mieć doniosłość dla socjologa jako przesłanki dla jego teorii czy ekspertyz. Stąd wniosek, że dla sukcesu socjologa konieczna jest nie tylko znajomość metod badawczych samej socjologii, ale też i wiedza z wymienionych dyscyplin pokrewnych oraz umiejętność logicznego wnioskowania z przesłanek dostarczanych przez te dyscypliny.

Mając w tych wykładach na uwadze owe ogólne zasady metodologiczne, wspólne socjologii teoretycznej jak i stosowanej (praktycznej), będziemy dawać pierwszeństwo stronie praktycznej. A czynić to będziemy przez uprzywilejowanie metody wykładu, która polega na rozważaniu konkretnych przykładów (po angielsku case study) z tych sfer rzeczywistości społecznej, które będą przedmiotem zainteresowań przyszłych socjologów praktyków.

IV. O badaniach socjologicznych z punktu widzenia inżynierii społecznej

1. Jak się ma inżynieria społeczna do metodologii socjologii