Niech zamilkną uczeni!

Rejestr naukowców prześladowanych za ciekawość, która prowadziła do wniosków sprzecznych z dogmatem kościelnym, jest bardzo długi i nie sposób w tym miejscu opisać wszystkich przypadków. Nieprzemijającą wartość zdają się mieć słowa G. Bruno: "Przyzwyczajenie do wierzenia jest największą przeszkodą rozwoju poznania naukowego". Bardzo znamienite są słowa jednego z przedstawicieli kościoła, K.S. Devausa, który pisał w książce Postęp świata a kościół: "Prawdą jest absolutną, że Kościół niewiele robi sobie z cywilizacji; ta ostatnia w porównaniu z życiem cnotliwym jest tylko prochem… Gdyby człowiek posiadał wszystkie tajniki wiedzy, byłby to tylko przelotny widok świata przemijającego: niech zamilkną uczeni!"

Roger Bacon (ok. 1214-ok. 1292), angielski filozof i uczony, franciszkanin; reformator nauki i nauczania. Opracował teorię szkieł wypukłych, przewidział wynalezienie soczewek, mikroskopu i teleskopu, proponował reformę kalendarza (przeprowadzoną dopiero w 1582 r.). Krytykował ówczesną strukturę wiedzy oraz głosił program oparcia nauki na matematycznych metodach dowodzenia i eksperymencie. Z jego nazwiskiem wiąże się więc nowożytną metodę empiryczną, która przyczyniła się do rozwoju nauk przyrodniczych. Za odstępstwa od „betonu intelektualnego" średniowiecznej Europy był nękany i prześladowany przez kościół. Już ok. 1257 r. jego zwierzchnik zakonny, sam Bonawentura, obłożył interdyktem jego dzieła i zakazał ich czytania w Oksfordzie, gdzie wówczas Bacon przebywał. ^{[ 1 ]} Jednocześnie wezwał Bacona do stawienia się w Paryżu, gdzie odtąd miał przebywać przez następne dziesięć lat pod nadzorem władz, cierpiąc niedostatek i ścisły zakaz jakichkolwiek publikacji. Jego sława zaintrygowała jednak legata papieskiego w Anglii, Guy’a de Foulques. Szczęśliwym trafem tenże legat w roku 1265 został obrany papieżem, Klemensem IV i wkrótce potem poluzował restrykcje władz zakonnych. Wówczas Bacon w ciągu osiemnastu miesięcy napisał trzy olbrzymie dzieła: Opus maius, Opus minus, Opus tertium, będące kompendium ówczesnej wiedzy. Traktaty te zostały przesłane papieżowi. W 1268 r. mógł powrócić do Oksfordu, gdzie zajął się dalszymi eksperymentami naukowymi i pisaniem. W 1271 r. napisał Compendium Studii Philosophiae, gdzie bezwzględnie atakuje ignorancję kleru świeckiego i zakonnego oraz niedostatki współczesnego systemu nauczania. W 1278 książka została potępiona przez generała franciszkanów, Jerome de Ascoli (późniejszy papież Mikołaj IV), a Roger Bacon trafił na czternaście lat do więzienia.

Piotr z Abano (1250-1316), włoski lekarz, badacz i filozof, profesor medycyny w Padwie, przyjmował istnienie antypodów, oskarżony przez inkwizycję o uprawianie czarnej magii, zmarł w więzieniu. Przypisuje się mu autorstwo dzieła pt. Heptameron, albo magiczne elementy, co wszakże poddaje się w wątpliwość.

Cecco d'Ascoli (1257-1327), właść. Francesco degli Stabili z Ascoli, włoski astrolog, matematyk, poeta, lekarz, encyklopedysta, profesor matematyki i astrologii na uniwersytecie w Bolonii (1322-24). Oskarżony o herezję, spalony na stosie we Florencji. Dzieło, które zaprowadziło go na stos to L'acerba (od: zgryźliwy), to alegoryczny poemat dydaktyczny o charakterze encyklopedycznym, który do 1546 miał ponad dwadzieścia wydań, składał się z czterech części. Pierwsza poświęcona była astronomii i meteorologii, druga — m.in. wpływom gwiazd, trzecia - minerałom i miłości zwierząt, czwarta — problemom moralnym i fizycznym. Cecco zasługiwał na uznanie choćby przez to, iż swą rozległą wiedzę opierał na eksperymentach i obserwacji, co w owym czasie było czymś raczej niespotykanym.

Wielkie znaczenie dla rozwoju nowoczesnej nauki miał Wilhelm Ockham (1300-50), filozof i teolog pochodzenia angielskiego. Zajmował się przede wszystkim krytyką wiedzy (doszedł do wniosku, że znaczna część istniejącej wiedzy nie ma podstaw). Głosił nominalizm, wedle którego pojęcia ogólne nie istnieją w rzeczywistości, tylko byty jednostkowe i konkretne; psychologiczny konceptualizm, które zastąpiły dotychczasowy realizm, któremu hołdowała scholastyka. Indywidualizm nominalistów ułatwił sukces światopoglądu antropocentrycznego. Choć Ockham był wierzący, zwalczał tzw. teologię racjonalną, co w wyniku prowadziło do oddzielenia jej od nauki, a tym samym umożliwiało normalne funkcjonowanie i rozwój wiedzy naukowej. Bardzo istotna i znana była jego metodologia przy rozstrzyganiu filozoficznych kwestii: wyjaśnianie zjawisk możliwie najprościej, bez mnożenia bytów ponad potrzebę (ekonomia myślenia, tzw. brzytwa Ockhama). Jego nowa teoria poznania — intuicjonizm, jako bezpośrednia i doświadczalna percepcja istniejącej rzeczy; stwierdzenie rzeczy doznawalnych i posługiwanie się znakami pojęciowymi, gdyż ogólność jest cechą wyłącznie „umysłowej organizacji świata" (pojęcia, jako zjawiska psychiczne, konceptualizm) — wstrzymała z jednej strony dociekania teologiczne, a z drugiej wpłynęła na rozwój badań kosmologicznych. Jego zasługą w rozważaniach naukowych było zerwanie w wielu punktach z naukowym dogmatyzmem arystotelizmu (m.in. w kwestii skończoności i jedyności świata ^{[ 2 ]}). Krytykował również twierdzenia fizyczne Arystotelesa o ruchu. Recypowanie tego wielkiego myśliciela starożytności było doskonałym dowodem na zanik krytycznej, czyli naukowej metodologii w Europie i dominację dogmatyzmu. Autorytet Arystotelesa był tak wielki, że większość jego twierdzeń (czyli to co nie zostało przez Kościół potępione expressis verbis ^{[ 3 ]}) przyjmowano jako dogmaty wiedzy o świecie. Najlepiej oddaje to Montaigne (sam sceptyczny wobec arystotelizmu), pisząc o arystoteliku G. Borro: "Znałem z bliska pewnego godnego człowieka, ale tak zarystotelizowanego, iż głównym jego artykułem wiary było: '(...) iż próbą i miarą słuszności wszystkich pojęć i prawdy jest zgodność z nauką Arystotelesa; poza nią wszystko jest jeno chimerą i głupstwem (...)' To jego twierdzenie, spotkawszy się z nieco zbyt powszechnym i opacznym wykładem, wprawiło go niegdyś na długi czas w wielkie nieporozumienie z Inkwizycją w Rzymie". A przecież najważniejszą spuścizną po cywilizacji grecko-rzymskiej nie jest wcale wiedza dotycząca świata, lecz metoda jego poznawania — krytycyzm i racjonalizm. Ockham przywracał więc najważniejszą jej spuściznę - krytycyzm, który umożliwia stały rozwój wiedzy. "Rozkładowa działalność Ockhama stała się początkiem rozkwitu nauk przyrodniczych" (Tatarkiewicz). Jego następcy (ockhamiści) rozwijali spekulacje filozoficzne, teologiczne i przyrodoznawcze (najwięcej na polu fizyki i astronomii).

Ockham był również znanym pisarzem politycznym, który występował przeciw ambicjom politycznym papiestwa. Celem papiestwa miało być doczesne dobro ludzi. Ludzie rodzą się wolni i równi. Na jego stosunek wobec papiestwa i na opowiedzenie się po stronie cesarza miało prawdopodobnie wpływ jego prześladowanie i potępienie za herezję. Kościół zwalczał jego filozofię, zrywającą z dawną tradycją i sprzeciwiającą się scholastyce w teologii, jak i później wydawał zakazy nauczania w duchu ockhamizmu. Oskarżony został w roku 1324 i wezwany do kurii w Awinionie, gdzie zamknięto go w areszcie śledczym Inkwizycji. Udało mu się zbiec pod czterech latach. Wówczas został ekskomunikowany. Pod koniec życia pojednał się z kościołem. ^{[ 4 ]}

Pietro Pomponozzi (1462-1525), filozof włoski, doktor medycyny, wykładowca na uniwersytecie w Padwie, Ferrarze i Bolonii. Dowodził organicznego charakteru psychicznych funkcji człowieka. W 1516 napisał swe wielkie dzieło De immortalitate animi (O nieśmiertelności duszy, wyd. pol. 1980), które wzbudziło wiele polemik i zajadłości ortodoksyjnych tomistów. Życie autora znalazło się w poważnym niebezpieczeństwie i ledwie uszedł on z katolickich rąk. Spalono za to w Wenecji, publicznie, jego dzieło. ^{[ 5 ]}

Hieronim Cardanus z Mediolanu (1501-76), sławny lekarz i matematyk, astrolog papieski. Doktorat obronił na uniwersytecie w Padwie. Napisał ponad dwieście prac o medycynie, matematyce, astronomii, astrologii, fizyce, filozofii, horoskopach, szachach, hazardzie, religii, muzyce i in. W jego pracach znajdujemy wiele fundamentalnych wyników do jakich po wieku mieli dojść Pascal i Fermat. W 1545 przedstawił ogólną metodę rozwiązywania równań trzeciego stopnia z użyciem liczb urojonych. Jego książka była źródłem słynnej uwagi Hamleta o śnie i śmierci. W roku 1570 został uwięziony na kilka miesięcy przez Inkwizycję pod zarzutem herezji za sporządzenie horoskopu Jezusa Chrystusa. Chmielowski w Nowych Atenach tak pisał o Cardano: "Medyk i Matematyk sławny, powierzchowny Chrześcianin, a w sercu Ateusz. Nauczał w swych księgach blaspheme & impie, że Prawo starozakonne Żydowskie wyszło od Saturna. Nowy zaś Zakon, albo Ewangelia, od Jowisza i Merkuriusza; a zaś Alkoran Mahometa od Słońca i Marsa. Trzymał, że Świat ten jest wieczny; że człek pierwszy z zgnilizny się urodził, jako myszy albo żaby; że opętanych niemasz, ale to pochodzi z czarnej żółci, albo cholery. Czarta i Piekło policzył między bajki. Sam śmierci swojej prognostykował sobie czas; a że się tak nie weryfikowało, sam siebie głodem umorzył, aby się fałszywym nie pokazał Praktykarzem. Umierał na Świętym miejscu, utinam, świętobliwie, alias w Rzymie Roku 1576. Popisał Księgi Regulas Algebraicas, De consolatione Libros 3. De subtilitate Iibros 21, De Sapientia; ale te obie ostatnie zakazane czytać, póki by nie były purgowane."

Miguel Servet (1511-53), hiszpański (z kraju Basków) teolog, farmakolog, lekarz, geograf i astrolog. Odkrywca płucnego (małego) krążenia krwi. Jan Kalwin, po zapoznaniu się z jego pismami, już w roku 1546 poprzysiągł mu śmierć, pisał wówczas: "Serveto właśnie mi przysłał (...) grube tomiszcze swoich bredni (...) gdyby tu przybył nie ścierpię, o ile mój wpływ coś znaczy, żeby wydostał się stąd żywy". W Christianisimi Restitutio (wydanym anonimowo w 1553 r.), kwestionował dogmat o Trójcy św. i boskości Chrystusa. Został zdemaskowany przez Inkwizycję w Lyonie (łaskawy donos złożył G. de Trie, kalwinista, znajomy Jana Kalwina) i osadzony w więzieniu. Udało mu się zbiec, po czym umknął poza katolickie wpływy — do Genewy. Tam czekał już na niego Jan Kalwin. Wytoczono mu proces pod zarzutem herezji ariańskiej, w czasie którego wykorzystano również zarzuty dotyczące jego geograficznych opinii (Judea jako kraina jałowa i pustynna) z Geografii Ptolemeuszowej. Wkrótce potem spalony na stosie. Niektórzy protestanccy intelektualiści protestowali tu i ówdzie. Dawid Joris odważył się napisać (oczywiście pod pseudonimem), że prawdziwy Kościół "to nie ten, który prześladuje, lecz ten, który jest prześladowany". Kalwini byli jednak biegli w deszyfracji pseudonimów. Po kilku latach wpadli na trop Jorisa, ten jednak miał to szczęście, że od trzech lat leżał w grobie. Bazylejscy protestanci zadowolili się ekshumacją i publicznym spaleniem szczątków.

[ 1 ] Warto przypomnieć, że dla Anglii był to ciężki okres związku z kościołem rzymskim, przed jej emancypacją dokonaną przez Henryka VIII. Niewiele wcześniej, bo w latach 1208-1213, cała Anglia znajdowała się pod papieskim interdyktem za nieposłuszeństwo króla Jana.

[ 2 ] Warto zauważyć jak „złożone" było stanowisko Kościoła w kwestii poglądu na wielość światów. Z jednej strony koncepcje o istnieniu wielu światów bardzo obciążyły Bruna i przyczyniły się do jego skazania, a z drugiej potępiał Kościół tezę Arystotelesa, że inne światy istnieć nie mogą, gdyż to z kolei przeczyło wszechmocy Boga. Tak więc prawomyślny pogląd w tej kwestii był taki: wiele światów wprawdzie nie istnieje, ale gdyby tylko Bóg chciał...

[ 3 ] Tezy Arystotelesa Kościół potępiał kilkukrotnie, np. w 1277 roku biskup Paryża Etienne Tempier potępił 219 propozycji Stagiryty jako sprzeczne z naukami Kościoła.