|
Chcesz wiedzieć więcej? Zamów dobrą książkę. Propozycje Racjonalisty: | | |
|
|
|
|
Światopogląd » Dzieje wolnomyślicielstwa
Z tradycji polskiego ruchu laickiego [2] Autor tekstu: Leonard J. Pełka
Był to
program walki o laicyzację życia w kontekście realizacji przeobrażeń
liberalno-demokratycznych, co z kolei budziło zastrzeżenia wśród delegatów
reprezentujących postawy lewicowo-ateistyczne. Przewodniczącym Zarządu Głównego
został J. Baudouin de Courtenay, zaś do jego składu weszli m.in.: S. Guzicki,
J. Hempel, D. Jabłoński, J. Landau, M. Lubecki i M. Wawrzeniecki.
Natomiast
II Krajowy Zjazd (Warszawa 23.3.1924) przebiegał już w atmosferze pogłębiających
się rozbieżności dotyczących modelu polskiego ruchu wolnomyślicielskiego
jak również jego założeń programowych. Bardzo wyraźnie przy tym zarysowały
się dwa przeciwstawne sobie nurty: liberalno-wolnomyślicielski (tzw.
baudoinowców) i lewicowo-ateistyczny (tzw. hemplowców). Na III Krajowym Zjeździe (13.4.1925) SWP przeszło w ręce zwolenników
nurtu lewicowego. Przewodniczącym wybrany został Zygmunt Mierzyński
(1861-1937) i przyjęto program radykalizacji działalności (mocne akcenty
antyklerykalne i ateistyczne, a także antyfaszystowskie oraz odwołania do
ideologii marksistowskiej). Część poprzedniego kierownictwa (J. Baudouin de
Courtenay, D. Jabłoński, J. Landau i R. Minkiewicz) wystąpiła z SWP. IV
Krajowy Zjazd (Warszawa 21.2.1926) zgłosił akces przystąpienia do Międzynarodówki
Proletariackich Wolnomyślicieli. Najsilniejszym akordem działalności SWP
był V Zjazd Krajowy (Warszawa 27.3.1927), w obradach którego brało udział
150 delegatów reprezentujących wszystkie regiony kraju. Natomiast gościem
honorowym był Karol Frantzl — sekretarz Międzynarodówki Proletariackich
Wolnomyślicieli. Przewodniczącym został Henryk Bitner. Był to jednakże
ostatni zjazd SWP, albowiem decyzją władz administracyjnych z 12.5.1928 r.
uległa zawieszeniu działalność Stowarzyszenia i jego wydawnictw. SWP
wydawało: miesięcznik "Myśl Wolna" (1922-1928) pod redakcją
R. Minkiewicza (1922-1925), J. Baudouina de Courteney (1925) i Z. Mierzyńskiego
(1925-1928); czasopismo "Myśl" (1927-1928), jak również
lubelski miesięcznik "Wolnomyśliciel" (1926-1928) oraz łódzki
dwutygodnik "Antyklerykał" (1926-1928).
Działacze nurtu liberalno-wolnomyślicielskiego po wystąpieniu
ze SWP powołali Polski Związek Myśli Wolnej — PZMW, którego pierwsze
ogniwa organizacyjne powstały już w 1927 r. W tymże samym czasie pojawiły się
także pierwsze periodyki Związku: miesięcznik "Życie Wolne" (1927-1928)
redagowany przez R. Minkiewicza oraz miesięcznik, a następnie dwutygodnik
"Wolnomyśliciel Polski" (1928-1935) redagowany przez Teofila Jaśkiewicza
(Henryka Wrońskiego). I Zjazd Krajowy PZMW (29-30.12.1929) przyjął program
zakładający działania na rzecz realizacji podstawowych zasad laicyzacji życia
publicznego, jak: "usunięcie nauki religii ze szkoły oraz wyzwolenie
szkolnictwa i nauczycieli spod supremacji kleru", utworzenie
cmentarzy dla bezwyznaniowców oraz zaprowadzenie ksiąg aktów stanu cywilnego.
Przewodniczącym wybrany został Zygmunt Radliński (1874-1941), a w skład
Zarządu weszli: T. Jaśkiewicz, T. Kotarbiński, J. Landau, S. Radliński, J.
Sołtyk, K. Sterling i L. Śledziński. W czerwcu 1930 r. PZWM zorganizował w Warszawie tzw. Koło Intelektualistów, którego kierownictwo objął
Tadeusz Kotarbiński. Podstawowym celem działania tej placówki było pogłębianie
teoretyczne zasad myśli wolnej i stworzenie ośrodka, dookoła którego
zgrupowaliby się intelektualiści-wolnomyśliciele z całego kraju".
Od października 1930 do grudnia 1935 Koło wydawało własny miesięcznik
"Racjonalista" pod redakcją J. Landau. Po delegalizacji Stowarzyszenia
Wolnomyślicieli Polskich jego członkowie zasilili szeregi PZWM wnosząc do
jego działalności tendencje lewicowo-ateistyczne, co znalazło swój wyraz w dyskusjach programowych na II i III Krajowym Zjeździe (Warszawa 15.12.1931; 26.3.1933) zaś szczególnie wyraźnie zarysowało się na IV Krajowym Zjeździe
(Warszawa 28.10.1934). Nastąpiła wówczas radykalizacja programowa o lewicowym
charakterze, o czym wyraziście świadczy podjęta uchwała. Czytamy w niej
m.in.: "IV Krajowy Zjazd Polskiego Związku Myśli Wolnej oświadcza, że ruch
wolnomyślicielski jako solidaryzujący się z dążeniami wyzwoleńczymi
szerokich warstw włościan, robotników inteligencji zawodowej, opowiada się
po stronie walki proletariatu z faszyzmem jako prądem będącym zaprzeczeniem
wolności i dążącym poprzez zniszczenie najszlachetniejszych zdobyczy do
podtrzymania nikczemnego ustroju kapitalistycznego drogą średniowiecznych
metod". Na V Krajowym Zjeździe
(Warszawa, styczeń 1936) na przewodniczącego Związku wybrano Stefana
Czarnowskiego (1879-1937). Okres
między III a V
Krajowym Zjazdem PZWM
charakteryzował się znacznym nasileniem działalności wydawniczej. Ukazał
się wówczas m.in. "Kalendarz Wolnego Myśliciela 1935/36 " oraz
(poza uprzednio wzmiankowanymi "Wolnomyślicielem Polskim" i "Racjonalistą") wydawane były: redagowany przez Z. Żurkowską dwutygodnik "Błyski
Wolnomyślicielskie" (1933-1936) i redagowany przez S.A. Jeske miesięcznik
pomorski "Pionier" (1935-1936) W lutym 1936 r. władze
administracyjne zawiesiły działalność PZMW i jego agent wydawniczych.
Dopiero w 1946 r. grupa działaczy byłego PZMW (T. Jaśkiewicz, J. Kobyłecki,
R. Kryspin, K. Rusinek i in.) dokonała reaktywacji ruchu: powołała Stowarzyszenie
Wolnomyślicieli w Polsce i rozpoczęła wydawanie periodyku "Głos
Wolnych " łącznie z antyklerykalnym dodatkiem "Zerwikaptur". Działalność Stowarzyszenia została w 1951 r. rozwiązana na mocy
decyzji władz administracyjnych.
4.
Przełom październikowy w 1956 r. zrodził społeczną potrzebę
utworzenia zorganizowanego ruchu laickiego dla obrony świeckości życia
publicznego i kultury oraz przeciwstawienia się przejawom nietolerancji
religijnej. Pojawiały się także postulaty reaktywowania ruchu wolnomyślicielskiego.
W stołecznym Domu Kultury powstał 13.1.1957 r. Klub Inteligencji
Ateistycznej, którego inicjatorem i przewodniczącym był Andrzej Nowicki. Zasadniczy trzon Klubu stanowili pracownicy naukowi i studenci UW
oraz członkowie byłych organizacji wolnomyślicielskich (m.in. S. Arkuszewski,
S. Guzicki, M. Horoszewicz, J. Kobyłecki, R. Kryspin, A. Nowicki, A.
Straszewicz, E. Wojnarowski i K. Zborowski). W styczniu i lutym analogiczne
kluby powstały w Bydgoszczy, Gdańsku, Elblągu, Opolu, Łodzi, Krakowie,
Katowicach, Poznaniu, Koszalinie, Lublinie i Puławach. 28.2.1957 r.
Zarząd Klubu ogłosił się Tymczasowym Zarządem Ogólnopolskiego
Stowarzyszenia Ateistów i Wolnomyślicieli, którego przewodniczącym
został A. Nowicki zaś sekretarzem — A. Straszewicz. Wszystkie natomiast
działające w terenie kluby uległy przekształceniu w ogniwa terenowe OSAiW. I Krajowy Zjazd (Bydgoszcz 7-8.11.1957)
przyjął nazwę organizacji jako Stowarzyszenie Ateistów i Wolnomyślicieli
oraz zatwierdził podstawowe dokumenty (Deklarację ideową i Statut).
Deklaracja zawierała następującą ocenę tradycji oraz zarys celów działania:
"Jesteśmy spadkobiercami i kontynuatorami racjonalistycznego i humanistycznego
ruchu, który przez wieki torował drogę poprzez zacofanie, przesądy i dogmatyzm. W tym zakresie pragniemy być spadkobiercami idei Protagorasa i Lukrecjusza, Abelarda i Heloizy, Kopernika i Giordano Bruna,
Kartezjusza,
Woltera i Diderota, Feuerbacha i Marksa, Haeckla i France’a (...) Jesteśmy
kontynuatorami ich śmiałej i nieustępliwej walki o wyzwolenie ludzkiego
umysłu ze wszystkich krępujących go więzów, o uczynienie człowieka miarą
wszystkich wartości, o zaszczytne ideały racjonalizmu i humanizmu (...) Nawiązujemy w szczególności do tradycji wolnomyślicielstwa polskiego, do tych tradycji,
które splatały się z walką o realizację ogólnoludzkich ideałów humanizmu i wyzwolenia człowieka (...) Dążymy do realizacji ogólnoludzkich
humanitarnych ideałów etycznych, do uniezależnienia ich od poza ludzkich
nakazów. Propagujemy optymizm poznawczy i zaufanie do potęgi rozumu. Będziemy
krzewić kulturę filozoficzną i zainteresowania religioznawcze (...) Dążymy
do zupełnego oddzielenia Kościołów wszelkich wyznań od państwa, do całkowitego
zeświecczenia instytucji społecznych, a przede wszystkim szkoły".
Na II Krajowym
Zjeździe (Łódź, 23-24.6.1962) za podstawę zadanie Stowarzyszenia przyjęto:
"organizowanie
aktywnego udziału społeczeństwa w procesach laicyzacji (...) poprzez:
inicjowanie i uczestniczenie w poczynaniach zmierzających do całkowitego zeświecczenia
kultury, obyczajowości i wszelkich form życia społecznego; rozwijanie i propagowanie naukowego materialistycznego światopoglądu i postawy
racjonalistycznej (...); czynne włączanie się do walki o świeckość całego
procesu wychowania młodzieży…". W praktycznej działalności
Stowarzyszenia doszło do zbliżenia z Towarzystwem Szkoły Świeckiej, co
przyczyniło się do podjęcia na III Krajowym Zjeździe (Warszawa, 27.4.1969) uchwały o połączeniu
się obu organizacji w Towarzystwo Krzewienia Kultury Świeckiej, którego I Krajowy Zjazd odbył się 28.4.1969 r. w Warszawie. Przewodniczącym
Zarządu Głównego Zjednoczonej Organizacji Świeckiej został znany działacz
państwowy i społeczny, dr Jerzy Sztachelski. Jednym z dwu sekretarzy Zarządu
został dr Zdzisław Słowik, który wcześniej wraz z prof. Tadeuszem M.
Jaroszewskim kierował Komisją przygotowującą zjazd zjednoczeniowy polskich
stowarzyszeń świeckich.
W okresie od swojego powstania do czerwca 1989 r. Towarzystwo
przechodziło różne fazy działalności odzwierciedlające złożony ówczesny
czas w życiu kraju. Na kolejnych zjazdach krajowych formowała się myśl ideowa ruchu,
odzwierciedlająca przemiany zachodzące w Polsce i świecie, w życiu społeczeństwa
polskiego, w stanie jego świadomości. Myśl ruchu znalazła najpełniejszy
wyraz w triadzie programowej: humanizm, racjonalizm, kultura świecka, w programie pozytywnym, którego punktem odniesienia stał się człowiek i możliwość
jego godnej samorealizacji w ziemskim i ludzkim świecie. Kolejnymi prezesami
Zarządu Głównego a potem Rady Krajowej Towarzystwa byli: prof. Tadeusz M.
Jaroszewski, prof. Witold Tyloch, prof. Jan Szmyd, prof. Maria Szyszkowska,
prof. Adam Łopatka. Od lutego 2004 r. prezesem Rady Krajowej jest prof. Jerzy
J. Wiatr, wybitny uczony, działacz państwowy i społeczny.
Wspomniany pozytywny program ruchu był rozwijany na kolejnych
zjazdach stowarzyszenia po 1990 roku oraz na łamach czasopism stowarzyszenia -
zwłaszcza tygodnika „Argumenty" oraz miesięcznika „Człowiek i Światopogląd",
które przez wiele lat redagowali Tadeusz M. Jaroszewski, Zdzisław Słowik,
Michał Horoszewicz, Eleonora Syzdek i wielu innych.
Po 1989 roku powstało w Polsce wiele różnych stowarzyszeń
humanistycznych i świeckich, jak np. Stowarzyszenie NEUTRUM, Polskie
Stowarzyszenie Wolnomyślicieli im. K. Łyszczyńskiego czy środowisko
skupione wokół czasopisma „Bez Dogmatu". Powstała nawet partia
polityczna — RACJA POLSKIEJ LEWICY. Większość tych stowarzyszeń jest
skupiona w Polskiej Federacji Stowarzyszeń Humanistycznych. W ostatnim czasie
stowarzyszenia te i organizacje dążą do konsolidacji działań,
ukierunkowując je na różnych formach protestu wobec wielu zjawisk naruszających
świecki charakter naszego państwa, zasadę jego neutralności światopoglądowej.
Towarzystwo Kultury Świeckiej, które w 1996 roku postanowiło
uznać za patrona swojej działalności osobę Tadeusza Kotarbińskiego, nawiązuje
do wspomnianego wielonurtowego polskiego i europejskiego dziedzictwa myśli
humanistycznej, racjonalistycznej i świeckiej, nadając temu dziedzictwu
wymiar i kształt odpowiadający współczesnym uwarunkowaniom społecznym i kulturowym.
*
„Res Humana", Wydanie specjalne, 2006.
1 2
« Dzieje wolnomyślicielstwa (Publikacja: 08-06-2006 Ostatnia zmiana: 25-02-2011)
Leonard J. Pełka Ur. 1929. Doktor nauk humanistycznych, jest etnografem, religioznawcą. Członek PTR, PTL, PTU, TKŚ, Kuźnica, Neutrum. Zainteresowania: nowe ruchy religijne (neopogaństwo słowiańskie, ekokulty religijne, wicca i satanizm) oraz ludowa mitologia niższa (demonologia). | Wszelkie prawa zastrzeżone. Prawa autorskie tego tekstu należą do autora i/lub serwisu Racjonalista.pl.
Żadna część tego tekstu nie może być przedrukowywana, reprodukowana ani wykorzystywana w jakiejkolwiek formie,
bez zgody właściciela praw autorskich. Wszelkie naruszenia praw autorskich podlegają sankcjom przewidzianym w
kodeksie karnym i ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.str. 4824 |
|