|
Chcesz wiedzieć więcej? Zamów dobrą książkę. Propozycje Racjonalisty: | | |
|
|
|
|
Kultura » Idee i ideologie
Idee Oświecenia a rewolucja francuska [2] Autor tekstu: Daniel Kontowski
Jednak nie wolno zapominać, że pierwszym krajem, który wprowadził ideę
trójpodziału władzy, były Stany Zjednoczone. Została ona zawarta w Konstytucji USA z roku 1787. Cztery lata później Monteskiuszowska idea znalazła
odzew również w Konstytucji francuskiej. Należy zatem mieć na uwadze, że
ruch rewolucyjny we Francji, niezadowolony ze stylu rządzenia monarchy przed
rewolucją, w momencie przejęcia władzy zabezpieczał się przed powrotem władzy
nieograniczonej. Było to także zgodne z oświeceniowymi ideami krytycyzmu i rozumowego porządku w życiu publicznym.
Jan
Jakub Rousseau
Jan
Jakub Rousseau
(1712-1778) Uważany za ojca rewolucji francuskiej,
ten urodzony w Genewie filozof, jest jedną z najważniejszych postaci Oświecenia. Dlatego należy dokładnie przyjrzeć się
jego poglądom, bo właśnie w jego wizji społeczeństwa osadzone zostały idee
rewolucyjne — ten człowiek najpełniej łączy idee oświeceniowe z wydarzeniami lat 1789-94.
Rousseau poszukuje w swojej filozofii
nowego porządku, państwa i człowieka.
W ten sposób powstaje początek, na bazie którego można budować
prawdziwą wolność. Odrzucał on egoizm jednostki i kładł nacisk na różnice
wewnątrz społeczeństwa, z założenia równych i wolnych ludzi. Wyrazem woli
powszechnej, sprzeciwiającej się umownej wojnie wewnątrz społeczeństwa, będzie
przejście od modelu bourgeois w citoyen.
W sferze budowania państwa Rousseau opiera się
zatem na naturalnym stanie, a nie teoriach transcendencji. Cele jednostki mają
pochodzić również od niej samej, choć francuski filozof propagował
antyracjonalizm — odmowa zamknięcia człowieka w cogito, co stanowi
istotne odejście od modelu Oświecenia. Jednocześnie jednak sprzeciwiał się
pojmowaniu dobra wspólnego jako sumy indywidualnych dążeń.
Warto również pamiętać, że
Rousseau był wielkim zwolennikiem stanu naturalnego, za wtórne i sztuczne uważając
wszelkie wytwory ludzkie. Celem sztuki — jak nazywał ludzką działalność — ma być powrót do stanu naturalnej harmonii. „Każdy system polityczny
to zło" — zwykł mawiać filozof. Ponadto przeciwstawiając model wspólnoty
obywatelskiej koncepcji indywidualistycznej, buduje jedną moralną osobowość.
Jednocześnie, wyraźnie nawiązując do antycznych modeli polis, wskazuje
on na aktywne i pełne uczestnictwo obywateli w samorządzeniu. W efekcie tych
zabiegów władza ulec ma roztopieniu w zbiorowej woli i świadomości wspólnoty politycznej. [ 5 ]
W praktyce, można zauważyć wiele z tych idei w myśli rewolucji. Otóż ludność, dotychczas traktowana niczym
niewolnicy, odłączona nie tylko od władzy,
ale od jakiekolwiek świadomości politycznej, w myśli Rousseau ma stać się
społeczeństwem obywatelskim. Niemałą rolę w tym ma odegrać wychowanie, w pewnym stopniu wzorowane na spartańskich ideałach, o czym traktuje dzieło Emil,
czyli o wychowaniu.
Ponadto, można powiedzieć, że w wyniku myśli Rousseau powstało faktycznie społeczeństwo obywatelskie, co jest
niemałym wydarzeniem w historii naszej cywilizacji. Zaszła przebudowa
struktury władzy w państwie, na zasadzie rozumnego planowania
oraz przekształcenia tożsamości obywateli intelektualnymi metodami. To świadczy o potędze rewolucji francuskiej, która oprócz częstych procesów
gilotynowania, stanowi okres wielkiego rozwoju społeczeństwa i samoświadomości
Europy. [ 6 ]
Wracając do woli powszechnej, która
ma być realna — do spełnienia, w przeciwieństwie do ideałów, trzeba wspomnieć,
że w efekcie stała się ona pojęciem usprawiedliwiającym zamach na wolność
jednostki. Co prawda, Rousseau postulując państwo, gdzie jednostka sama
stanowi prawa, których obowiązuje się przestrzegać, wyraża pogląd że nie będzie
ona sobie szkodzić, jednak szkodzenie innym okazało się dość skuteczną
pokusą. W efekcie wola powszechna może nie być formą ucisku tylko wtedy, gdy
powinność jednostki zostanie odpowiednio zrozumiana.
W ten sposób następuje przejście od
samostanowiącej prawa jednostki, która była symbolem Oświecenia, do problemu
właściwego zrozumienia swoich obowiązków — co wedle Rousseau następuje
nieuchronnie. Niemniej problem totalitaryzmu, a więc ograniczenie wolności człowieka
ma tutaj miejsce i jest nieodłącznym elementem towarzyszącym, rozbudowanym
ponad miarę, systemom kształtowania obywatela. Rousseau był prekursorem myślenia
łączącego samostanowiącą jednostkę z przesłaniem woli powszechnej, co
wyrażają najlepiej hasła rewolucji Wolność, Równość, Braterstwo
(notabene wspólne zarówno rewolucjonistom francuskim, jak i Idei wiecznego
pokoju I. Kanta) — były one wyrażeniem wspólnej woli całego społeczeństwa.
Utopijne spojrzenie na człowieka, które
towarzyszy jednak Rousseau, znalazło oczywiście również miejsce w jego
koncepcji umowy społecznej. „Jedna tylko ustawa z natury swojej wymaga zgody
jednomyślnej; jest nią umowa społeczna; (...) gdyż każdy człowiek jest wolny i jest panem siebie, nikt pod żadnym pozorem nie może go zrobić niewolnikiem".
[ 7 ] W tych słowach pochodzących z najsłynniejszego dzieła Rousseau, Umowy
społecznej, zawarta jest zarówno oświeceniowa idea wolności jednostki,
jak i konieczność podejścia racjonalnego do zagadnień państwowych.
Naturalnym jest, że jeśli państwo
już istnieje, to przebywanie w nim oznacza zgodę na warunki, jakie ono daje
obywatelowi. Jednocześnie jest ono akceptacją założenia, że „Każdy z nas
oddzielnie oddaje swoją osobę i całą swoją moc pod naczelne kierownictwo woli powszechnej i wszyscy my
pospołu, jako ciało polityczne, przyjmujemy każdego członka jako część
niepodzielnej całości". [ 8 ]
W związku z powyższym, dochodzimy do
cienkiej granicy, jaka jest pomiędzy zgodą na umiarkowaną wolność obywatela w państwie, a próbami wykorzystywania woli powszechnej do terroryzowania każdego
obywatela. Historia pokazuje, że niestety w rewolucji wygrała właśnie ta druga możliwość.
Nie można kwestionować roli, jaką
odegrał w rewolucji francuskiej Jan Jakub Rousseau. To właśnie na jego
koncepcji opierali się jakobini, zarówno przejmując władzę,
jak i uzasadniając terror. Wyraźnie widać także wpływ myśli wychowawczej
Rousseau, który poprzez rozum chciał zapewnić optymalne społeczeństwo. W efekcie, jego koncepcja wychowania, jak wszystkie zresztą, daleka jest nie
tylko od indywidualizmu, ale i liczenia
się z jednostką. Ten problem dzieł, które dzisiaj nazywamy utopiami
politycznymi, pozostaje nierozstrzygnięty, tak samo jak paradoks rewolucyjnego
antagonizmu wolność — równość.
Thomas
Paine
Thomas Paine
(1737-1809)
Warta uwagi jest również inna
liberalna koncepcja, autorstwa Paine’a. W znaczący sposób sprzeciwia się
ona władzy, wynosząc rolę społeczeństwa ponad rząd. W jednym z jego dzieł
czytamy: „Społeczeństwo jest wytworem naszych potrzeb, a rząd naszych złych
cech;
to pierwsze sprzyja i powiększa nasze szczęście, pozytywnie jednoczy nasze
uczucia, drugi czyni to negatywnie, hamując przywary. Społeczeństwo umacnia
więzi, rząd tworzy
zaś rozróżnienia. Pierwsze chroni, drugie karze". [ 9 ]
Zawarty powyżej fragment jest dowodem na
specyficzne przejście od modelu zatomizowanego społeczeństwa u Locke’a do jednolitego społeczeństwa, stojącego w opozycji do rządu albo
raczej niezbędnego elementu państwa. Oczywiście, jest to podstawa
koncepcji społeczeństwa obywatelskiego, niemniej wyraźna jest różnica pomiędzy
silnie wiążącą jednostkę z państwem koncepcją Rousseau, a powyższą wizją
jednego z Ojców Założycieli USA.
We Francji był on prekursorem
liberalizmu, a jego pisma do dzisiaj inspirują kolejne pokolenia wyznawców myśli
liberalnej. Oczywiście, w ten sposób propagował on oświeceniowy projekt wolności, ale w sensie ścisłym, sprzyjał
ograniczaniu wpływu rządu na społeczeństwo. „Społeczeństwo jest pod
wieloma względami dobrodziejstwem; rząd, nawet w swojej najlepszej formie jest
niczym innym, jak złem koniecznym; w swej najgorszej formie staje się nie do
zniesienia". [ 10 ]
Podsumowanie
Wielka Rewolucja Francuska stanowiła ogromne wydarzenie w dziejach
Europy, jednak nie byłaby tak ważna, gdyby nie poważna podpora teoretyczna, z jakiej korzystała, a której kilka głównych elementów zostało przedstawionych powyżej. Można
jednak wyróżnić w niej dwa główne nurty.
Pierwszy z nich, nurt liberalny,
pochodził z myśli anglosaskiej i był związany z powodzeniem walk o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Opierał się on na
wolności politycznej jednostki oraz miał na celu wykazanie błędnego założenia
monarchii absolutnej z silnymi podziałami społecznymi. Niewątpliwie pierwsza faza rewolucji, w czasie której
lud zbuntował się przeciwko porządkowi zastanemu pod koniec XVIII w., miała
swoje źródła w licznych publikacjach o charakterze liberalnym (wolnościowym).
Drugi zaś, to myśl Jana Jakuba
Rousseau, w szczególności jego koncepcja woli powszechnej i powrotu do natury.
Stanowiła ona podstawę rządów jakobinów, którzy wykorzystując wizję
filozofa, wykorzystywali termin woli powszechnej do wprowadzenia terroru.
Niemniej stanowi ona rozbudowaną wizję społeczeństwa pozbawionego nierówności i w swoim działaniu doskonalącego się do uzyskania utraconego stanu natury.
Oczywiście, niezwykle pozytywny wizerunek człowieka, jaki propagował Rousseau,
jak i jego koncepcja wychowania, okazały się błędnymi rozwiązaniami.
Wielka Rewolucja Francuska to również moment powstania społeczeństwa obywatelskiego, choć oczywiście należy się
zastanowić, na ile potrafiłoby ono egzystować pozbawione wroga społecznego — kontrrewolucjonistów. Tak czy inaczej, było to wielkie przedsięwzięcie,
próbujące połączyć antyczne wzorce aktywnego udziału w życiu politycznym z powszechnymi prawami publicznymi, do czego jednak ostatecznie nie doszło.
Rewolucja symbolicznie zamyka okres Oświecenia,
dając przykład na brak możliwości zastosowania w praktyce jego wielkich idei.
Wyjątkiem tutaj może być chyba idea trójpodziału władzy Monteskiusza.
Niestety, pozostałe projekty największych myślicieli tego okresu okazały się
utopiami osadzonymi poza rzeczywistością. Jednocześnie Wielka Rewolucja
Francuska stanowiła przykład ogromnego ruchu społecznego, zbudowanego co prawda na prostych hasłach,
jednak o niespotykanej, do czasu rewolucji październikowej, podbudowie
teoretycznej. Dlatego nie sposób pominąć roli, jaką odegrała w urzeczywistnianiu idei
Oświecenia.
1 2 3 Dalej..
Przypisy: [ 6 ] por. Bauman Z., Europa, niedokończona przygoda, 2005. [ 7 ] Słownik myśli polityczno-społecznej, str. 312. [ 9 ] Społeczeństwo
Obywatelskie, str. 110. « Idee i ideologie (Publikacja: 22-03-2006 )
Wszelkie prawa zastrzeżone. Prawa autorskie tego tekstu należą do autora i/lub serwisu Racjonalista.pl.
Żadna część tego tekstu nie może być przedrukowywana, reprodukowana ani wykorzystywana w jakiejkolwiek formie,
bez zgody właściciela praw autorskich. Wszelkie naruszenia praw autorskich podlegają sankcjom przewidzianym w
kodeksie karnym i ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.str. 4658 |
|