Jednak nie wolno zapominać, że pierwszym krajem, który wprowadził ideę trójpodziału władzy, były Stany Zjednoczone. Została ona zawarta w Konstytucji USA z roku 1787. Cztery lata później Monteskiuszowska idea znalazła odzew również w Konstytucji francuskiej. Należy zatem mieć na uwadze, że ruch rewolucyjny we Francji, niezadowolony ze stylu rządzenia monarchy przed rewolucją, w momencie przejęcia władzy zabezpieczał się przed powrotem władzy nieograniczonej. Było to także zgodne z oświeceniowymi ideami krytycyzmu i rozumowego porządku w życiu publicznym.

Jan Jakub Rousseau

Jan Jakub Rousseau
(1712-1778)

Uważany za ojca rewolucji francuskiej, ten urodzony w Genewie filozof, jest jedną z najważniejszych postaci Oświecenia. Dlatego należy dokładnie przyjrzeć się jego poglądom, bo właśnie w jego wizji społeczeństwa osadzone zostały idee rewolucyjne — ten człowiek najpełniej łączy idee oświeceniowe z wydarzeniami lat 1789-94.

Rousseau poszukuje w swojej filozofii nowego porządku, państwa i człowieka.

W ten sposób powstaje początek, na bazie którego można budować prawdziwą wolność. Odrzucał on egoizm jednostki i kładł nacisk na różnice wewnątrz społeczeństwa, z założenia równych i wolnych ludzi. Wyrazem woli powszechnej, sprzeciwiającej się umownej wojnie wewnątrz społeczeństwa, będzie przejście od modelu bourgeois w citoyen.

W sferze budowania państwa Rousseau opiera się zatem na naturalnym stanie, a nie teoriach transcendencji. Cele jednostki mają pochodzić również od niej samej, choć francuski filozof propagował antyracjonalizm — odmowa zamknięcia człowieka w cogito, co stanowi istotne odejście od modelu Oświecenia. Jednocześnie jednak sprzeciwiał się pojmowaniu dobra wspólnego jako sumy indywidualnych dążeń.

Warto również pamiętać, że Rousseau był wielkim zwolennikiem stanu naturalnego, za wtórne i sztuczne uważając wszelkie wytwory ludzkie. Celem sztuki — jak nazywał ludzką działalność — ma być powrót do stanu naturalnej harmonii. „Każdy system polityczny to zło" — zwykł mawiać filozof. Ponadto przeciwstawiając model wspólnoty obywatelskiej koncepcji indywidualistycznej, buduje jedną moralną osobowość. Jednocześnie, wyraźnie nawiązując do antycznych modeli polis, wskazuje on na aktywne i pełne uczestnictwo obywateli w samorządzeniu. W efekcie tych zabiegów władza ulec ma roztopieniu w zbiorowej woli i świadomości wspólnoty politycznej. ^{[ 5 ]}

W praktyce, można zauważyć wiele z tych idei w myśli rewolucji. Otóż ludność, dotychczas traktowana niczym niewolnicy, odłączona nie tylko od władzy,
ale od jakiekolwiek świadomości politycznej, w myśli Rousseau ma stać się społeczeństwem obywatelskim. Niemałą rolę w tym ma odegrać wychowanie, w pewnym stopniu wzorowane na spartańskich ideałach, o czym traktuje dzieło Emil, czyli o wychowaniu.

Ponadto, można powiedzieć, że w wyniku myśli Rousseau powstało faktycznie społeczeństwo obywatelskie, co jest niemałym wydarzeniem w historii naszej cywilizacji. Zaszła przebudowa struktury władzy w państwie, na zasadzie rozumnego planowania oraz przekształcenia tożsamości obywateli intelektualnymi metodami. To świadczy o potędze rewolucji francuskiej, która oprócz częstych procesów gilotynowania, stanowi okres wielkiego rozwoju społeczeństwa i samoświadomości Europy. ^{[ 6 ]}

Wracając do woli powszechnej, która ma być realna — do spełnienia, w przeciwieństwie do ideałów, trzeba wspomnieć, że w efekcie stała się ona pojęciem usprawiedliwiającym zamach na wolność jednostki. Co prawda, Rousseau postulując państwo, gdzie jednostka sama stanowi prawa, których obowiązuje się przestrzegać, wyraża pogląd że nie będzie ona sobie szkodzić, jednak szkodzenie innym okazało się dość skuteczną pokusą. W efekcie wola powszechna może nie być formą ucisku tylko wtedy, gdy powinność jednostki zostanie odpowiednio zrozumiana.

W ten sposób następuje przejście od samostanowiącej prawa jednostki, która była symbolem Oświecenia, do problemu właściwego zrozumienia swoich obowiązków — co wedle Rousseau następuje nieuchronnie. Niemniej problem totalitaryzmu, a więc ograniczenie wolności człowieka ma tutaj miejsce i jest nieodłącznym elementem towarzyszącym, rozbudowanym ponad miarę, systemom kształtowania obywatela. Rousseau był prekursorem myślenia łączącego samostanowiącą jednostkę z przesłaniem woli powszechnej, co wyrażają najlepiej hasła rewolucji Wolność, Równość, Braterstwo (notabene wspólne zarówno rewolucjonistom francuskim, jak i Idei wiecznego pokoju I. Kanta) — były one wyrażeniem wspólnej woli całego społeczeństwa.

Utopijne spojrzenie na człowieka, które towarzyszy jednak Rousseau, znalazło oczywiście również miejsce w jego koncepcji umowy społecznej. „Jedna tylko ustawa z natury swojej wymaga zgody jednomyślnej; jest nią umowa społeczna; (...) gdyż każdy człowiek jest wolny i jest panem siebie, nikt pod żadnym pozorem nie może go zrobić niewolnikiem". ^{[ 7 ]} W tych słowach pochodzących z najsłynniejszego dzieła Rousseau, Umowy społecznej, zawarta jest zarówno oświeceniowa idea wolności jednostki, jak i konieczność podejścia racjonalnego do zagadnień państwowych. Naturalnym jest, że jeśli państwo już istnieje, to przebywanie w nim oznacza zgodę na warunki, jakie ono daje obywatelowi. Jednocześnie jest ono akceptacją założenia, że „Każdy z nas oddzielnie oddaje swoją osobę i całą swoją moc pod naczelne kierownictwo woli powszechnej i wszyscy my pospołu, jako ciało polityczne, przyjmujemy każdego członka jako część niepodzielnej całości". ^{[ 8 ]}

W związku z powyższym, dochodzimy do cienkiej granicy, jaka jest pomiędzy zgodą na umiarkowaną wolność obywatela w państwie, a próbami wykorzystywania woli powszechnej do terroryzowania każdego obywatela. Historia pokazuje, że niestety w rewolucji wygrała właśnie ta druga możliwość.

Nie można kwestionować roli, jaką odegrał w rewolucji francuskiej Jan Jakub Rousseau. To właśnie na jego koncepcji opierali się jakobini, zarówno przejmując władzę, jak i uzasadniając terror. Wyraźnie widać także wpływ myśli wychowawczej Rousseau, który poprzez rozum chciał zapewnić optymalne społeczeństwo. W efekcie, jego koncepcja wychowania, jak wszystkie zresztą, daleka jest nie tylko od indywidualizmu, ale i liczenia się z jednostką. Ten problem dzieł, które dzisiaj nazywamy utopiami politycznymi, pozostaje nierozstrzygnięty, tak samo jak paradoks rewolucyjnego antagonizmu wolność — równość.

Thomas Paine

Thomas Paine
(1737-1809)

Warta uwagi jest również inna liberalna koncepcja, autorstwa Paine’a. W znaczący sposób sprzeciwia się ona władzy, wynosząc rolę społeczeństwa ponad rząd. W jednym z jego dzieł czytamy: „Społeczeństwo jest wytworem naszych potrzeb, a rząd naszych złych cech; to pierwsze sprzyja i powiększa nasze szczęście, pozytywnie jednoczy nasze uczucia, drugi czyni to negatywnie, hamując przywary. Społeczeństwo umacnia więzi, rząd tworzy zaś rozróżnienia. Pierwsze chroni, drugie karze". ^{[ 9 ]}

Zawarty powyżej fragment jest dowodem na specyficzne przejście od modelu zatomizowanego społeczeństwa u Locke’a do jednolitego społeczeństwa, stojącego w opozycji do rządu albo raczej niezbędnego elementu państwa. Oczywiście, jest to podstawa koncepcji społeczeństwa obywatelskiego, niemniej wyraźna jest różnica pomiędzy silnie wiążącą jednostkę z państwem koncepcją Rousseau, a powyższą wizją jednego z Ojców Założycieli USA.

We Francji był on prekursorem liberalizmu, a jego pisma do dzisiaj inspirują kolejne pokolenia wyznawców myśli liberalnej. Oczywiście, w ten sposób propagował on oświeceniowy projekt wolności, ale w sensie ścisłym, sprzyjał ograniczaniu wpływu rządu na społeczeństwo. „Społeczeństwo jest pod wieloma względami dobrodziejstwem; rząd, nawet w swojej najlepszej formie jest niczym innym, jak złem koniecznym; w swej najgorszej formie staje się nie do zniesienia". ^{[ 10 ]}

Podsumowanie

Wielka Rewolucja Francuska stanowiła ogromne wydarzenie w dziejach Europy, jednak nie byłaby tak ważna, gdyby nie poważna podpora teoretyczna, z jakiej korzystała, a której kilka głównych elementów zostało przedstawionych powyżej. Można jednak wyróżnić w niej dwa główne nurty.

Pierwszy z nich, nurt liberalny, pochodził z myśli anglosaskiej i był związany z powodzeniem walk o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Opierał się on na wolności politycznej jednostki oraz miał na celu wykazanie błędnego założenia monarchii absolutnej z silnymi podziałami społecznymi. Niewątpliwie pierwsza faza rewolucji, w czasie której lud zbuntował się przeciwko porządkowi zastanemu pod koniec XVIII w., miała swoje źródła w licznych publikacjach o charakterze liberalnym (wolnościowym).

Drugi zaś, to myśl Jana Jakuba Rousseau, w szczególności jego koncepcja woli powszechnej i powrotu do natury. Stanowiła ona podstawę rządów jakobinów, którzy wykorzystując wizję filozofa, wykorzystywali termin woli powszechnej do wprowadzenia terroru. Niemniej stanowi ona rozbudowaną wizję społeczeństwa pozbawionego nierówności i w swoim działaniu doskonalącego się do uzyskania utraconego stanu natury. Oczywiście, niezwykle pozytywny wizerunek człowieka, jaki propagował Rousseau, jak i jego koncepcja wychowania, okazały się błędnymi rozwiązaniami.

Wielka Rewolucja Francuska to również moment powstania społeczeństwa obywatelskiego, choć oczywiście należy się zastanowić, na ile potrafiłoby ono egzystować pozbawione wroga społecznego — kontrrewolucjonistów. Tak czy inaczej, było to wielkie przedsięwzięcie, próbujące połączyć antyczne wzorce aktywnego udziału w życiu politycznym z powszechnymi prawami publicznymi, do czego jednak ostatecznie nie doszło.

Rewolucja symbolicznie zamyka okres Oświecenia, dając przykład na brak możliwości zastosowania w praktyce jego wielkich idei. Wyjątkiem tutaj może być chyba idea trójpodziału władzy Monteskiusza. Niestety, pozostałe projekty największych myślicieli tego okresu okazały się utopiami osadzonymi poza rzeczywistością. Jednocześnie Wielka Rewolucja Francuska stanowiła przykład ogromnego ruchu społecznego, zbudowanego co prawda na prostych hasłach, jednak o niespotykanej, do czasu rewolucji październikowej, podbudowie teoretycznej. Dlatego nie sposób pominąć roli, jaką odegrała w urzeczywistnianiu idei Oświecenia.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Dlaczego oświeceniowy projekt wolności poniósł klęskę? Radykalne Oświecenie

Zobacz komentarze (2)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word