Prawo własności a funkcjonowanie kościołów i związków wyznaniowych w Polsce

Do najistotniejszych problemów związanych z prawem własności oraz funkcjonowaniem kościołów i innych związków wyznaniowych w Polsce można zaliczyć: 1) zakres i zasady reprywatyzacji mienia nieruchomego na rzecz niektórych wspólnot religijnych, 2) uwłaszczenie się niektórych kościołów i innych związków wyznaniowych na nieruchomościach znajdujących się w ich władaniu i związane z tym konflikty międzywyznaniowe, 3) przekazywanie gruntów pod inwestycje sakralne za bonifikatą, w trybie bezprzetargowym zwłaszcza Kościołowi katolickiemu, 4) preferencyjne, zarazem zróżnicowane, zasady przyznawania nieruchomości niektórym kościołom z zasobów publicznych (tzn. państwowych lub samorządowych) na tzw. Ziemiach Zachodnich i Północnych, 5) problem zakończenia postępowań regulacyjnych, 6) kwestię wiarygodnej informacji o wielkości nieruchomości przekazanych przez państwo oraz jednostki samorządu terytorialnego wspólnotom religijnym, jako ewentualnej jednej z przesłanek likwidacji Funduszu Kościelnego.

Kościoły i inne związki wyznaniowe są jedyną grupą podmiotów prawa, które w wyniku decyzji ustawodawcy objęte zostały na zróżnicowanych zasadach procesem reprywatyzacji mienia nieruchomego. Żadnym innym kategoriom osób fizycznych i prawnych ustawodawca nie stworzył prawnych możliwości reprywatyzacji mienia nieruchomego, nawet tego przejętego przez państwo polskie począwszy od 1944 r. z naruszeniem obowiązujących wówczas aktów normatywnych ^{[ 12 ]}. Wobec krajowych (polskich) podmiotów niewyznaniowych skutki powojennych aktów wywłaszczeniowych usuwane są w drodze indywidualnych aktów prawnych ^{[ 13 ]}. Do chwili obecnej państwo polskie nie naprawiło szkód majątkowych wobec obywateli polskich, polskich osób prawnych, względnie ich sukcesorów prawnych, będących w przeszłości właścicielami ziemskimi, właścicielami nieruchomości miejskich, szczególnie tych położonych na terenie Warszawy, czy właścicielami przejętych przez państwo zakładów przemysłowych i handlowych. Nierozwiązany kompleksowo pozostaje także problem uregulowania zobowiązań z tytułu papierów wartościowych emitowanych przed 1 września 1939 r. przez państwo, państwowe osoby prawne, czy jednostki samorządu terytorialnego.

Szczególne regulacje prawne dotyczące kościołów i innych związków wyznaniowych w zakresie reprywatyzacji nieruchomości znajdują zapewne oparcie w argumentacji, że zrzeszenia tego rodzaju pełnią istotne funkcje o charakterze społecznym: zaspokajają potrzeby religijne wiernych, prowadzą działalność charytatywno-opiekuńczą, oświatowo-wychowawczą, czy naukową. Należy jednak zarazem odnotować, że na podstawie aktów wywłaszczeniowych utraciły w szczególności własność nieruchomości także osoby fizyczne i instytucje świeckie prowadzące działalność o znaczeniu ogólnospołecznym w wielu dziedzinach. Ponadto, o ile masowe wywłaszczenia nieruchomości związków wyznaniowych miały na celu nie tyle ich likwidację, co przede wszystkim uzależnienie ich oraz duchowieństwa od państwa, to akty nacjonalizacyjne odnoszące się do ziemiaństwa, burżuazji czy mieszczaństwa zmierzały bezpośrednio do likwidacji tych klas i grup społecznych jako takich ^{[ 14 ]}. Ponadto nacjonalizacja dóbr ziemskich kościołów i innych związków wyznaniowych nastąpiła później, aniżeli reforma rolna w odniesieniu do dóbr ziemskich podmiotów prywatnych o charakterze niekonfesyjnym ^{[ 15 ]} i przewidzianą od niej istotne wyjątki zwłaszcza w odniesieniu do Kościoła katolickiego. W wyniku powojennych aktów nacjonalizacyjnych unicestwione zostały klasy społeczne o charakterze kulturotwórczym, a niekiedy — państwowotwórczym, grupy, które w istotnej mierze, szczególnie w okresie zaborów oraz obu wojen światowych, były nośnikami polskiej świadomości narodowej oraz aspiracji niepodległościowych. Opisany stan prawny znamionujący się wieloletnim zaniechaniem ustawodawcy i wyraźnymi preferencjami na rzecz jednej kategorii podmiotów wywołuje poważne wątpliwości w punktu widzenia zgodności w szczególności z takimi zasadami konstytucyjnymi, jak zasada sprawiedliwości społecznej, zasada zaufania obywateli do państwa i stanowionego przezeń prawa (art. 2), z zakazem dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny w szczególności w życiu społecznym i gospodarczym, czy z prawem do równego traktowania przez władze publiczne (art. 32 ust. 1). Przedstawiony stan prawny koliduje także jak można sądzić, z normą zawartą w art. 64 ust. 2 Konstytucji, iż własność i inne prawa majątkowe podlegają równej dla wszystkich ochronie prawnej. Ustawodawca, kierując się normami konstytucyjnymi, powinien rozszerzyć proces reprywatyzacji także na inne kategorie podmiotów prawa, niż tylko wyznaniowe osoby prawne. Byli właściciele, czy wierzyciele oraz ich spadkobiercy, zwłaszcza ci będący obywatelami polskimi, mają prawo czuć się pokrzywdzenie niejako dwukrotnie — po raz pierwszy przez bezprawne działania władz Polski Ludowej, odbierające im własność, czy wykluczające zaspokojenie należnych wierzytelności, częstokroć niezgodnie nawet z obowiązującym wówczas prawem, a po raz drugi w wyniku zaniechania ustawodawczego w III RP, która okazała się generalnie niezdolna do usunięcia naruszeń prawa własności i innych praw majątkowych wobec wymienionych wyżej podmiotów ^{[ 16 ]}. Przyczyną tego stanu rzeczy są nie tylko ograniczone możliwości finansowe i majątkowe państwa, ale także zasadnicze dysproporcje w zakresie siły oddziaływania politycznego związków wyznaniowych, na czele z Kościołem katolickim, w porównaniu z wewnętrznie zróżnicowanymi i słabymi organizacyjnie środowiskami byłych właścicieli.

[ 12 ] To m.in. dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) z 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4, poz. 17), dekret PKWN z 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15, poz. 82), dekret z 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (Dz. U. Nr 50, poz. 279), ustawa z 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz. U. Nr 3, poz. 17), dekret z 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87), dekret z 6 września 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska (Dz. U. Nr 49, poz. 279).

[ 13 ] Wypłatę odszkodowań przez Polskę z tytułu mienia przejętego, czy znacjonalizowanego od roku 1944 należącego do obywateli wybranych państw oraz osób prawnych należących do tych państw przewidywały tzw. umowy indemnizacyjne. Zostały one zawarte przez władze Polski Ludowej z dwunastoma państwami w latach 1948-1970. Rząd polski przekazał określoną globalną kwotę pieniężną na zaspokojenie roszczeń rządom państw obcych, które przejęły na siebie całkowitą odpowiedzialność za wypłatę odszkodowań dla swoich obywateli i osób prawnych. Z chwilą wywiązania się z umowy przez obie strony Polska stawała się zwolniona w przedmiocie zaspokojenia roszczeń podmiotów uprawnionych. Istotą umów indemnizacyjnych jest zasada, że przy spełnieniu przez stronę polską warunków zapłaty globalnej kwoty odszkodowawczej umowy te miały dla strony polskiej skutek zwalniający w przedmiocie zaspokojenia roszczeń podmiotów uprawnionych. Skutek ten został osiągnięty bez względu na fakt, czy osoby uprawnione wystąpiły ze stosownym roszczeniem, czy też nie. Osoby uprawnione musiały wykazać się obywatelstwem w chwili utraty mienia, jak i w momencie zawarcie układu. Dotyczy to również spadkobierców, a także spadkobierców obywateli polskich posiadających obywatelstwo obcego państwa, których mienie znacjonalizowano. Zatem ewentualne zarzuty, co do niewypłacenia odszkodowania na rzecz indywidualnych podmiotów nie mogą być kierowane przeciwko stronie polskiej, ponieważ to rządy obcych państw przejęły na siebie w całości rozdział kwot odszkodowawczych, bez prawa ingerencji ze strony rządu polskiego. Strona polska nie miała żadnego wpływu ani na rodzaj wydawanych przez inne państwa decyzji w przedmiocie wypłat, ani też odmowy wypłat odszkodowania, jak też na wysokość przyznanych odszkodowań. Rozdziałem kwot zajmowały się wyłącznie kompetentne specjalne organy państw obcych powołane do realizacji programów odszkodowawczych. Strony zawierające układy były świadome, iż wypłata odszkodowań pełnych przez wyniszczone wojną państwo jest z ekonomicznego punktu widzenia niemożliwa. Dążono wówczas do znalezienia parytetu między wartością a możliwościami ekonomicznymi. Zawarcie układów oznaczało jednak, że obce rządy zgodziły się na wynegocjowane kwoty, które miały stanowić źródło finansowania roszczeń ich obywateli. Układy w sposób wyraźny przerzuciły odpowiedzialność strony polskiej na obce rządy. Polska w całości wywiązała się z zawartych umów i przekazała w całości uzgodnione kwoty (zob. odpowiedź z dnia 29 sierpnia 2008 r. Sekretarza Stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych Jana Borkowskiego na interpelację 4550 posła Stanisława Żelichowskiego w sprawie w sprawie roszczeń majątkowych wobec Polski w kontekście zgłoszonego wniosku czterech amerykańskich kongresmenów do Kongresu USA — źródło: http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/63E61385).

[ 14 ] Potwierdzała to wprost w preambule Konstytucja PRL z 22 lipca 1952 r. (Dz. U. Nr 33, poz. 232, z późn. zm.) stwierdzając m.in. Wcielając w życie wiekopomne wskazanie Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 22 lipca 1944 r. i rozwijając jego zasady programowe , władza ludowa [...] w walce z zaciekłym oporem rozbitków starego ustroju kapitalistyczno-obszarniczego — dokonała wielkich przeobrażeń społecznych. W wyniku rewolucyjnych walk i przemian obalona została władza kapitalistów i obszarników [...]. Określając cele PRL ustrojodawca w art. 3 ustawy zasadniczej otwarcie stwierdził m.in., że Polska Rzeczpospolita Ludowa [...] ogranicza wypiera i likwiduje klasy społeczne żyjące z wyzysku robotników i chłopów [...].

[ 15 ] Dekret PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej zapowiadał w art.2 ust. 1, że o położeniu prawnym nieruchomości ziemskich, należących do kościoła katolickiego lub gmin wyznaniowych innych wyznań, orzeknie Sejm Ustawodawczy. Generalna nacjonalizacja nieruchomości ziemskich nastąpiła na podstawie ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz. U. Nr 9, poz. 87). Szerzej na temat przejęcia dób martwej ręki zob. min.: M. Winiarczyk-Kossakowska, Przejęcie przez państwo „dóbr martwej ręki". (W pięćdziesiątą rocznicę), „Państwo i Prawo" 2000, z. 12., s. 52-65, oraz tejże, Potakiwacze. Dobra Kościołom zwrócono, a rekompensatę płaci się nadal, „Trybuna" ~~2008~~, nr 203, s.8.