|
Chcesz wiedzieć więcej? Zamów dobrą książkę. Propozycje Racjonalisty: | | |
|
|
|
|
Nauka » Filozofia i metodologia nauki » Metodologia Nauk Społecznych
Badanie wierzeń społ. metodami analizy logicznej [3] Autor tekstu: Witold Marciszewski
Samo pojęcie mitu, które ma szerokie zastosowanie w opisie i w wyjaśnianiu zachowań
społeczeństw pierwotnych jest zbyt wąskie, żeby się nadawało do opisu społeczeństw cywilizowanych, w szczególności współczesnych. Ewolucję od stadium prymitywnego do cywilizacji mierzy
się między innymi stopniem zanikania roli mitów; np. wyjaśnienia mitologiczne dotyczące pochodzenia
danego narodu czy języka są zastępowane przez wyjaśnienia historyczne, a zjawiska przyrody
tłumaczy się nie mitologiczne lecz przez prawa fizyki.
Ewolucja jest z natury procesem ciągłym, a więc i zanikanie mitów nie następuje od razu.
ślady ich obecności i oddziaływania, niekiedy bardzo znaczne, odnajdujemy w społeczeństwach
współczesnych. Co więcej, powstają nowe mity, które w naszych warunkach cywilizacyjnych funkcjonuj
ą inaczej niż ongiś, ale wiedza o tamtych pierwotnych okazuje się w pewnych aspektach przydatna
dla zrozumienia współczesnych.
Dla określenia tej klasy poglądów, obejmującej pozostałości dawnych mitów, jak i nowe podobne w jakimiś
względzie do mitów poglądy, wprowadza się tu termin „poglądy mitopodobne". Niektóre z nich powstają spontanicznie, inne są celowo używanym narzędziem inżynierii społecznej, jeszcze
inne powstają z interakcji tych dwóch procesów. Gdy jakiś
zespół sądów nazwiemy poglądem
mitopodobnym, nie przesądzamy tym jeszcze, czy jest to mit w ścisłym tego słowa znaczeniu, czy
pogląd mający tylko niektóre cechy mitu. To uwalnia od konieczności rozstrzygania, który z tych
przypadków zachodzi (które byłoby w niejednej sytuacji czymś
niepotrzebnie zajmującym uwagę).
3.2. Definicja pojęcia pogląd mitopodobny, w skrócie PM, jest możliwa na co najmniej dwa
wspierające się wzajem sposoby. W antropologii i w historii kultury mamy stosunkowo dobrze
ustalone pojęcie mitu; pozwala to na obfitą egzemplifikację, która w naukach humanistycznych pełni
ważną funkcję definicyjną (obfitość mitów greckich, egipskich, średniowiecznych itd). Tak więc, w pojęciu mitu stosowanym przez antropologów i historyków mamy pewien wzorzec idealny, a różne
jego osłabienia czy modyfikacje będą prowadzić do różnego rodzaju PM-ów.
Równoległe i równie doniosłe dla definicji PM jest podejście od strony pojęcia nauki jako w pewien
sposób przeciwstawnego. Myślenie naukowe i myślenie mitologiczne sytuują się na odległych
krańcach w spektrum sposobów myślenia (natura spektrum jest taka, że nie wyklucza mitologicznej
genezy pewnych wątków nauki, ale geneza nie musi stwarzać
bliskości między aktualnymi postaciami).
Podejście naukowe, czy wzorowane na nauce (gdy stosujemy je np. w życiu codziennym) charakteryzuje
się krytycyzmem, podczas gdy natura podejścia mitologicznego nie dopuszcza krytyki.
Powiemy np., że jakaś postać życia publicznego została zmitologizowana przez jej zwolenników,
gdy nie dopuszczają oni prób refleksyjnego oceniania tej postaci, domagając się bezrefleksyjnego
kultu. Konkretne widzialne przejawy tego domagania się w postaci wypowiedzi potępiających teksty
krytyczne, w postaci gestów kultowych itp. -to przykłady zachowań wywołanych przez pogląd mitopodobny.
Sprecyzowanie pojęcia krytycyzmu naukowego pochodzi od logiki i metodologii nauk. Dzięki
temu obecny projekt jest ćwiczeniem w metodologii na dwa sposoby. Jak każde badanie wymaga
on przemyślanego wyboru narzędzi badawczych, co wymaga umiejętności metodologicznych, a ponadto z racji swej treści wymaga wiedzy z metodologii nauk wraz z jej podbudową logiczną.
3.3. Badacz (tak odtąd będzie nazywany wykonawca projektu) powinien zacząć
od sporządzenia przykładowej ale dość obszernej (ustalmy, że co najmniej 10 pozycji) listy PM-ów ważnych dla
wyjaśniania zachowań istniejących grup społecznych. Będą to więc PM-y aktualnie funkcjonujące
lub obecne w na tyle bliskiej perspektywie historycznej, że wciąż oddziałują na współczesnych.
Oto ilustracja, co mogłoby się znaleźć
na takiej liście.
- mit rasistowski (Rosenberg, Hitler etc)
- komunistyczna teoria walki klasowej
- komunistyczna teoria centralnego planowania w ekonomii
- antysemityzm
- pogląd izraelskich ortodoksów o biblijnym tytule do Jerozolimy
- spiskowa teoria dziejów
- legenda Kościuszki
- legenda Piłsudskiego
- pogląd o nienaprawialnej niższości określonej grupy etnicznej (tu można wstawić murzynów, aborygenów, Słowian etc.)
- pogląd jednej grupy etnicznej, wyznaniowej itp. o nieuniknionej wrogości względem niej innej
grupy (np. „jak świat światem nie będzie Niemiec Polakowi bratem").
- pogląd jednej grupy etnicznej, wyznaniowej itp. o nienaruszalnej względem niej przyjaźni innej
grupy (np. „Polak Węgier dwa bratanki", niezłomny sojusz polsko-radziecki)
- stereotypy dotyczące charakteru pewnych nacji żywione przez inne nacje. — ideologia radykalnego
feminizmu
- ideologie subkultur młodzieżowych.
3.4. Zaliczenie określonego poglądu do PM-ów nie powinno być
uzasadniane poglądami samego badacza na to, co jest jego zdaniem słuszne (posiadania takich poglądów unikać
nie należy, i mogą one być pożyteczne jako bodziec umysłowy do wyboru tematu, ale trzeba być od nich niezależnym w samym procesie badawczym). O ile zaliczenie do mitologii jest bezproblemowe, gdy idzie np. o mity greckie, o tyle w przypadku poglądów współczesnych co przez jednych uważane jest za mit,
przez innych — za prawdę naukową lub innego rodzaju oczywistość, np. doświadczalną.
Szczególnie trzeba być uważnym w odniesieniu do poglądów religijnych, bo z jednej strony jest
to materia zasługujących na uszanowanie przeżyć wewnętrznych, a z drugiej, materia mało podatna
na instersubiektywne oszacowanie słuszności, czy to przez wyznawców, czy przez krytyków. Nie
powinno to być jednak powodem do uchylania się od tej tematyki, tak doniosłej z socjologicznego
punktu widzenia.
Nie treść poglądu, lecz charakter metodologiczny przypisany mu przez jego zwolenników jest
tym co decyduje o zaliczeniu do PM-ów. Jest to charakter przeciwstawny do tego, co cechuje teorie
naukowe. Polega on na (a) przypisaniu danemu poglądowi niepodważalności, z towarzyszeniem
(b) przeświadczenia, że nie ma się obowiązku wykazania, skąd bierze się niepodważalność. Do
tego dochodzi (c) przypisanie poglądowi rozległej mocy wyjaśniającej bez potrzeby refleksji nad jej
ograniczeniami.
Punkt (a) różni PM od teorii naukowej empirycznej, to jest mającej wyjaśniać i przewidywać
fakty doświadczenia. Teoria taka ma zawsze charakter hipotetyczny, a ten kto jej broni ma obowiązek
nie tylko brać pod uwagę jej krytykę, ale sam ją krytycznie testować; sprostanie takim testom jest
jedynym dopuszczalnym w nauce sposobem obrony.
Taktyka obronna PM-go nie dopuszcza testowania, a typową reakcją na krytykę jest negatywna
ocena dotycząca krytyków, czy to pod względem ich jakości moralnej czy intelektualnej (takie było
zachowanie ogółu Ateńczyków względem Sokratesa, oskarżanego o brak podporządkowania się
wierzeniom religijnym). Innymi słowy, szkicowana tu teoria PM-ów upatruje jeden ze wskaźników
mitopodobności w towarzyszącej poglądowi postawie inkwizycyjnej. Rozpoznanie PM-go za pomocą
tego rodzaju wskaźników jest neutralne względem oceny prawdziwości; w zasadzie, mogą
one występować zarówno przy poglądach fałszywych jak i prawdziwych.
Punkt (b) wśród wyżej wymienionych sygnalizuje okoliczność, że w myśleniu naukowym pewne
sądy też się traktuje jako niepodważalne, ale wtedy towarzyszy temu refleksja metodologiczna co do
racji, dla których przypisuje się im ten wyróżniony status (choćby ta, że nie da się uprawiać
matematyki bez aksjomatów, a właśnie takie a takie zdania zasługują na tę rolę z takich to a takich racji).
PM nie występuje w otoczeniu takiej refleksji, a próby jej wprowadzenia są przez jego wyznawców
odrzucane czy wręcz potępiane.
Punkt (c) odróżnia PM-y od poglądów naukowych poprzez refleksję nad zasięgiem stosowalności.
Może się zdarzyć, że jakiś pogląd w jakimś zakresie sprawdza się jako hipoteza wyjaśniająca.
Wiemy dziś na przykład, że w określonym zakresie, lecz nie w skali całego kosmosu, sprawdza się
mechanika Newtona. Podobnie, poglądy społeczne mogą mieć ograniczony zasięg ważności. Np.
pewne uwarunkowane tradycją religijną i kulturową cechy określonej grupy mogą determinować
pewne zachowania jej członków. Jeśli zwolennik takiego poglądu godzi się uwzględniać
obserwacje, które określają w jakich granicach zachodzi dana zależność
(jakich cech i zachowań dotyczy, jakiej części populacji itd.), nie będzie to PM. Jeśli natomiast z góry przypisuje on danemu poglądowi nie dopuszczającą ograniczeń moc wyjaśniającą, będzie to pogląd mitopodobny.
1 2 3
« Metodologia Nauk Społecznych (Publikacja: 22-08-2003 Ostatnia zmiana: 06-09-2003)
Wszelkie prawa zastrzeżone. Prawa autorskie tego tekstu należą do autora i/lub serwisu Racjonalista.pl.
Żadna część tego tekstu nie może być przedrukowywana, reprodukowana ani wykorzystywana w jakiejkolwiek formie,
bez zgody właściciela praw autorskich. Wszelkie naruszenia praw autorskich podlegają sankcjom przewidzianym w
kodeksie karnym i ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.str. 2633 |
|