19 maja 1997 r., Warszawa)

Podstawą opinii są przedstawione mi następujące dokumenty opracowane przez niektóre ośrodki (koła) parlamentarno-rządowe:

1. Projekt grupy posłów Polskiego Stronnictwa Ludowego (z 20 września 1996 r., druk nr 1292)
— ustawy o zmianie Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego, Kodeksu Cywilnego oraz ustawy - Prawo o aktach stanu cywilnego (wraz z uzasadnieniem),

2. Projekt grupy posłów Unii Wolności (z 8 kwietnia 1997 r., druk nr 2276)
— ustawy o zmianie ustawy - Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy oraz ustawy - Prawo o aktach stanu cywilnego (wraz z uzasadnieniem),

3. Autopoprawka wraz z Deklaracją Rządu RP z 15 kwietnia 1997 r. do przekazanego Sejmowi RP w dniu 17 marca 1997 r. rządowego projektu
— ustawy o ratyfikacji konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską (wraz z uzasadnieniem), druk nr 327-A z 15 kwietnia 1997 r.,

4. Projekt Klubu Parlamentarnego Unii Pracy (z 17 kwietnia 1997 r.)
— ustawy w sprawie zmiany ustawy o systemie oświaty,
— ustawy o zmianie ustawy - Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy,
— ustawy o zmianie ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych,
— ustawy o zmianie ustawy - prawo o aktach stanu cywilnego,

5. Projekty Prezesa Rady Ministrów (z 30 kwietnia 1997 r.)
- ustawy o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz ustawy - Prawo o aktach stanu cywilnego (druk nr 2308),
- ustawy o zmianie ustawy o systemie oświaty (druk nr 2309),
- ustawy o zmianie ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz niektórych innych ustaw (druk nr 2310),
- ustawy o finansowaniu Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie z budżetu państwa (druk nr 2311),
- ustawy o zmianie ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (druk nr 2312).

Należy rozumieć, że wymienione dokumenty wyrażają różne propozycje dostosowania bieżącego ustawodawstwa polskiego do postanowień uzgodnionych i przyjętych w podpisanym 28 lipca 1993 roku Konkordacie. Przedmiotem sporządzonej opinii będą - jak wynika z założenia całego przedsięwzięcia - wyłącznie sprawy objęte przedstawionymi propozycjami, a nie jakiekolwiek inne związane z oceną samego Konkordatu. Przestudiowanie wymienionych wyżej dokumentów nasuwa zatem następujące uwagi i refleksje.

I

Przedstawione dokumenty wymagają na wstępie oceny ogólnej proponowanych w nich zmian:

1. Z treści Konkordatu wynika tylko jeden przypadek, kiedy w związku z nowym pozareligijnym - charakterem małżeństwa kanonicznego, co zostało zapisane w art. 10, przepis mówi wyraźnie, że: „6. Celem wprowadzenia w życie niniejszego artykułu dokonane zostaną konieczne zmiany w prawie polskim". Podobna dyspozycja nie znalazła się w żadnym innym przepisie Konkordatu, dlatego też właśnie art. 10 wymaga przede wszystkim nowego uregulowania instytucji małżeństwa w prawie polskim. Ale ponadto w niektórych innych przepisach Konkordatu wprowadzone zostały pewne rozwiązania (instytucje), które nie znajdują odpowiednika w prawie polskim, lecz które, choć nie expressis verbis uzasadniają w tym prawie odpowiednie zmiany.

2. Konkordat w wielu miejscach przy regulacji różnych spraw powołuje się na przepisy prawa polskiego (np. art. 3 ust. 3, art. 8 ust. 2-4, art. 10 ust. 2, art. 14 ust. 2, art. 19, art. 24). Fakt ten powinien być oceniany jako wyraźne zobowiązanie się strony kościelnej do przestrzegania prawa polskiego w dziedzinach i w sposób jaki tego wymagają podstawowe interesy państwa świeckiego przy maksymalnym zagwarantowaniu realizacji zasady wolności religijnej (wolności sumienia i wyznania).

3. W tekście Konkordatu pojawiają się także pewne sformułowania, które mogą rodzić obawy sprzeczności z obowiązującym prawem polskim, lub stanowić podstawę takich sposobów ich interpretacji, które by przepisom Konkordatu podporządkowywały niektóre dziedziny życia normowane przez przepisy prawa polskiego - ze szkodą dla określonych grup adresatów tych przepisów. W tej więc właśnie materii, teoretycznie rzecz biorąc, istnieje również potrzeba dla opracowania tzw. „ustaw okołokonkordatowych".

4. Ale ta potrzeba „ustaw okołokonkordatowych" pod względem zakresu zgłaszanych postulatów, nie jest taka sama u wszystkich autorów proponowanych rozstrzygnięć legislacyjnych. Spójrzmy na ów zakres przyjmując za podstawę poszczególne akty normatywne prawa polskiego wymagające zmian lub powstania na nowo - odpowiednio do wymogów Konkordatu:
a) Kodeks rodzinny i opiekuńczy: projekty posłów Polskiego Stronnictwa Ludowego, Unii Wolności, Unii Pracy, Rady Ministrów,
b) Prawo o aktach stanu cywilnego: projekty posłów PSL, UW, UP, Rady Ministrów,
c) Kodeks postępowania cywilnego: projekt posłów PSL,
d) Ustawa o systemie oświaty: projekty posłów UP, Rady Ministrów,
e) Ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych: projekty posłów UP, Rady Ministrów,
f) Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz niektóre inne ustawy: projekt Rady Ministrów,
g) Ustawa o finansowaniu Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie z budżetu państwa: projekt Rady Ministrów.
Z powyższego zestawienia wynika, że:
Po pierwsze: Wśród wszystkich autorów projektów istnieje pełna jednomyślność co do konieczności wprowadzenia odpowiednich zmian jedynie w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym oraz w prawie o aktach stanu cywilnego (patrz pkty 4 a, b). Jest to logiczne i prawnie pożądane z uwagi na obligatoryjne postanowienie art. 10 ust. 6 Konkordatu w tej materii.
Po drugie: Tylko niektórzy autorzy uznają za konieczne przeprowadzenie zmian
— w ustawie o systemie oświaty: UP, Rada Ministrów (pkt 4 d),
— w ustawie o cmentarzach i chowaniu zmarłych: UP, Rada Ministrów (pkt 4 e).
Po trzecie: Natomiast tylko jeden podmiot wnioskuje o:
— zmianę Kodeksu postępowania cywilnego: PSL (pkt 4 c),
— zmianę ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz niektórych innych ustaw: Rada Ministrów (pkt 4 f),
— uchwalenie ustawy o finansowaniu Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie z budżetu państwa: Rada Ministrów (pkt 4 g).
Po czwarte: Zróżnicowanie poglądów w omawianej kwestii jest zatem dość znaczne. Można sądzić, że niektórzy wnioskodawcy nie uważali za konieczne domagać się zmian prawodawstwa innych niż ujęte w punktach 4 a i b, lub uchylili się od zajęcia w tej sprawie stanowiska. Stąd nasuwa się wniosek kolejny, że przyjęcie niektórych „ustaw okołokonkordatowych" nie jest bynajmniej zabiegiem absolutnie niezbędnym, lecz wydawać się może postulatem wielce relatywnym; w szczególności biorąc za podstawę poglądy zwolenników ratyfikacji Konkordatu natychmiast po jego podpisaniu, uprawnione jest stanowisko, że margines spraw, które wymagałyby uzgodnienia między RP a Stolicą Apostolską a zwłaszcza dostosowania prawa polskiego do postanowień Konkordatu jest w rzeczywistości niewielki.

II

W odniesieniu do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz ustawy - prawo o aktach stanu cywilnego, celowe jest podjęcie wspólnej oceny obu tych aktów ze względu na ich pokrewność oraz komplementarność wobec siebie unormowanych tam problemów.

1. Na wstępie staje się od razu widoczny nader zróżnicowany zakres proponowanych zmian legislacyjnych. Najbardziej zminimalizowany w tym względzie jest projekt UP, który ogranicza się jedynie do tak niezbędnej interwencji ustawodawcy, iż w praktyce mogłoby to nasuwać wiele niejasności bądź nawet zastrzeżeń. Bardziej rozwinięty, aczkolwiek zwięzły, nie przeładowany przepisami i rzeczowy jest projekt PSL, który zawiera szereg propozycji związanych najbardziej bezpośrednio z potrzebami dostosowania prawa polskiego do Konkordatu.
Natomiast propozycje regulacji znacznie rozszerzonych zawierają projekty UW i Rady Ministrów, przy czym należy podkreślić duże podobieństwo obu projektów wyrażające się nierzadko w takich samych sformułowaniach niektórych przepisów. Wspólne tym dokumentom jest po pierwsze: koncepcja bardziej szczegółowego, i przez to rozwlekłego w formie, unormowania licznych spraw rzeczywiście „okołokonkordatowych" choć nie podjętych tak szeroko przez inne projekty; oraz po drugie: zamiar dokonania, niejako przy okazji, znacznie poważniejszych zmian wykraczających daleko poza materię związaną z Konkordatem i stanowiących przez to bardziej gruntowną nowelizację części prawa małżeńskiego w ogóle.

2. Wszystkie oceniane projekty biorąc wprawdzie za podstawę dyspozycję art. 10 ust. 6, ale i realizując jednocześnie wymogi zasady równouprawnienia wyznań proponują w odniesieniu do przedmiotowej tematyki rozwiązania bardziej uniwersalne; inaczej mówiąc - słusznie stwarzają formalnie dla każdej grupy wyznaniowej możliwość zawarcia małżeństwa wyznaniowego i jego rejestrację w urzędzie stanu cywilnego z pełnymi skutkami prawnymi. Ale bardziej szczegółowe propozycje wykazują pewne różnice:
a) Jedynie projekt UP wymienia imiennie Kościół Katolicki obok „innych Kościołów i związków wyznaniowych". Inne projekty używają pojęcia bardziej ogólnego: „Kościoły lub związki wyznaniowe" (projekty UW i Rady Ministrów). Projekt PSL skwapliwie unika takich sformułowań używając jeszcze bardziej ogólnego zwrotu „małżeństwo wyznaniowe" lub „małżeństwo zawarte w formie wyznaniowej" i tylko w jednym wypadku proponuje „oznaczenie Kościoła (związku wyznaniowego), w którym małżeństwo zostało zawarte". Wyrażam opinię, że trzeba tę sprawę ujednolicić: jeśli już słusznie nie wymieniamy z imienia Kościoła Katolickiego to należy używać jedynie poprawnej formuły: „Kościoły i inne związki wyznaniowe"; ustalenie to zostało przyjęte konsekwentnie w ustawie z 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz ostatnio w Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r.
b) Projekt UP używa zwrotu o związkach wyznaniowych "uznanych i działających w RP", projekt UW — o związkach wyznaniowych „działających w Polsce", natomiast projekt RM - po prostu o związkach wyznaniowych bez użycia żadnego imiesłowu. Polskie ustawodawstwo nie zna instytucji „uznania" związku wyznaniowego i dlatego wyrażam opinię, że należy ów zwrot usunąć. Co do form legalizacji można jedynie mówić o związkach wyznaniowych ze statusem uregulowanym ustawowo oraz o tych co uzyskały prawną rejestrację. Żaden projekt nie wyjaśnia problemu małżeństw zawieranych w obrębie związków wyznaniowych pozostających poza wymienioną legalizacją, z czego można by wysnuć wniosek, że istnieje ogólna aprobata (z wyjątkiem projektu UP) dla małżeństw wyznaniowych ze skutkami cywilnymi w odniesieniu do wszelkich denominacji religijnych. Ciekawe ograniczenie w tym względzie zawiera propozycja UW (art. 63 prawa o aktach stanu cywilnego) postulująca urzędowe ustalenie wykazu stanowisk zajmowanych przez duchownych, przed którymi mogą być zawierane małżeństwa wyznaniowe ze skutkami cywilnymi. To rozwiązanie może stanowić pewną barierę ograniczającą zawieranie małżeństw w obrębie wszystkich „działających w Polsce" związków wyznaniowych.
c) Poszczególne projekty, z wyjątkiem UP, używają sformułowania „małżeństwo wyznaniowe" lub „małżeństwo zawarte w formie wyznaniowej" (projekt PSL - por. też pkt 2 a), dalej - „małżeństwo wyznaniowe (bądź zawarte w formie wyznaniowej) ze skutkami cywilnymi" (projekt RM), wreszcie - „małżeństwo podlegające prawu wewnętrznemu danego związku wyznaniowego" (projekt UW). Wykazując pewną zbieżność kryterium zastosowanego w tym ostatnim - podobnie projekt UP uznaje małżeństwo za zawarte także „na mocy przepisów prawa kanonicznego Kościoła Katolickiego lub przepisów.." innych związków wyznaniowych. Wyrażam opinię, że konieczne jest ujednolicenie tych sformułowań w kierunku uznania za najbardziej prawidłowe określeń: „małżeństwo wyznaniowe" lub „małżeństwo zawarte w formie wyznaniowej". Niezależnie od decyzji podjętej przez ustawodawcę - moim zdaniem - wydaje się celowe nie różnicować „prawa kanonicznego" Kościoła Katolickiego i „przepisów" innych związków wyznaniowych lecz zastąpić je ogólnym sformułowaniem: „prawo wewnętrzne związków wyznaniowych" lub „prawo wewnętrzne danego związku wyznaniowego".

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Zmiany w prawie związane z ratyfikacją Konkordatu W sprawie procedury ratyfikacji Konkordatu

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word