3. Odrębnej uwagi wymaga rozpatrzenie kwestii „skutków prawnych" małżeństwa wyznaniowego, co wynika z art. 10 Konkordatu. Oceniane projekty formułują odnośne postanowienia w sposób dalece niejednolity. Najbardziej zwięźle i tylko jeden raz wypowiada się projekt UP głosząc, że małżeństwo wyznaniowe „wywiera skutki prawne wynikające z prawa polskiego z chwilą jego zawarcia". Natomiast w sposób zróżnicowany normuje tę kwestię projekt PSL: mowa tam o małżeństwie wyznaniowym „wywierającym od chwili jego zawarcia takie same skutki jak zawarte przed urzędnikiem stanu cywilnego", lub o „skutkach cywilnych małżeństw wyznaniowych" bądź o „skutkach określonych w prawie polskim", „skutkach w zakresie prawa cywilnego" i wreszcie o „skutkach cywilnych określonych w prawie polskim". Jeszcze inaczej ujmuje tę kwestię projekt RM: mowa w nim jest o „woli wywołania skutków, jakie z małżeństwem wiąże prawo RP (małżeństwo wyznaniowe bądź w formie wyznaniowej ze skutkami cywilnymi)", o "woli wywołania skutków cywilnych" bądź „skutków cywilnych zawieranego małżeństwa wyznaniowego", czy wreszcie o „woli wywołania skutków cywilnych małżeństwa wyznaniowego". O „skutkach prawnych" zupełnie nie wypowiada się projekt UW, którego autorzy uznali widocznie za wystarczające stwierdzenie o „wstąpieniu w związek małżeński poprzez oświadczenie złożone także przed duchownym" jednego ze związków wyznaniowych - jako rozwiązaniu równorzędnym z małżeństwem cywilnym. Według mojej opinii sprawa ta wymaga ujednolicenia w kierunku najbardziej chyba poprawnego terminu, odpowiednio w tekście stosowanego - „małżeństwo wyznaniowe ze skutkami cywilnymi", któremu odpowiada sformułowanie: „małżeństwo wyznaniowe ze skutkami w prawie polskim"; to ostatnie zresztą najbardziej odpowiada sformułowaniu użytemu w Konkordacie: „małżeństwo kanoniczne (w ujęciu uniwersalnym - wyznaniowe) wywiera takie skutki jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim" (art. 10 ust. 1). Moim zdaniem w żadnym jednak wypadku nie należy używać mylącego określenia: "skutki w zakresie prawa cywilnego (por. projekt PSL); co innego bowiem oznaczają skutki „cywilne" a co innego „w zakresie prawa cywilnego".
Projekty PSL i RM, choć w nieco odmiennej postaci, uzależniają skuteczność „cywilną" małżeństwa wyznaniowego od zezwolenia zawartego w umowie międzynarodowej (w domyśle - Konkordat) albo w odpowiedniej ustawie (chodzi tu o ustawy regulujące stosunki państwa z różnymi związkami wyznaniowymi). Pozostałe projekty kwestię tę pomijają.

4. Poszczególne projekty normują bardziej lub mniej szczegółowo samą procedurę zawarcia małżeństwa wyznaniowego, łącznie z warunkami, od spełnienia których zależy jego „skuteczność prawna" równa małżeństwu cywilnemu. Należy tu zwrócić uwagę na niektóre kwestie:
a) Jeśli chodzi o samo zawarcie małżeństwa wyznaniowego niewiele uwagi poświęca temu projekt UP ograniczając się jedynie do stwierdzenia, że „małżeństwo uznaje się za zawarte także wtedy, gdy nastąpiło na mocy" przepisów prawa wewnętrznego związku wyznaniowego. Projekt PSL stwierdza, że „zawarcie małżeństwa następuje (także) przed duchownym, przy czym wymagane jest aby "przyszli małżonkowie złożyli zgodne oświadczenia, że wolą ich jest aby małżeństwo to wywierało skutki także w zakresie prawa cywilnego, a nadto małżeństwo zostało zarejestrowane w U.S.C.". Natomiast projekt UW mówi wyraźnie o „oświadczeniach o wstąpieniu w związek małżeński, które mogą być złożone także przed duchownym jednego ze związków wyznaniowych", a które następują „jednocześnie z zawarciem małżeństwa podlegającego prawu wewnętrznemu" tego związku wyznaniowego. Z kolei według projektu RM „małżeństwo jest również zawarte" gdy mężczyzna i kobieta złożą dwa oświadczenia: jedno - „o wstąpieniu ze sobą w związek małżeński w formie przewidzianej prawem wewnętrznym danego związku wyznaniowego", i drugie: "o swej woli wywołania skutków, jakie z małżeństwem wiąże prawo RP". Ustawodawca musi się zdecydować na przyjęcie któregoś z przedstawionych wariantów. Osobiście uważam, że najbliższy rozwiązania optymalnego w tej kwestii jest projekt RM.
b) Większość projektów zajmuje się wymienieniem warunków oraz sporządzeniem dokumentów mających stwarzać możliwość zawarcia małżeństwa wyznaniowego z pełnymi skutkami cywilnymi. Projekt UP wypowiada się na ten temat dość lakonicznie, ale konkretnie: duchowny ma obowiązek sprawdzenia czy pomiędzy nupturientami nie zachodzą przeszkody wynikające z prawa polskiego. Bardziej ogólnie traktuje tę kwestię projekt PSL: „kierownik urzędu stanu cywilnego wydaje zaświadczenie, że stało się zadość warunkom wymaganym dla zawarcia małżeństwa, przewidzianego w niniejszym Kodeksie" i że brak takiego zaświadczenia uniemożliwia rejestrację małżeństwa w U.S.C. Ale jednocześnie projekt ten także wylicza enumeratywnie przepisy kro. i prawa o aktach stanu cywilnego, które powinny być uwzględnione w ramach czynności przygotowujących małżeństwo wyznaniowe. Postuluje także aby właściwy duchowny wyjaśniał stronom prawa i obowiązki małżonków oraz odebrał oświadczenie (w tekście projektu druk 1292 błędnie - „zaświadczenie") w przedmiocie nazwiska małżonków i ich dzieci.
Projekt UW przewiduje, że w obliczu woli zawarcia małżeństwa wyznaniowego ze skutkami cywilnymi, po przedłożeniu wymaganych w tym celu przez prawo polskie dokumentów kierownik urzędu stanu cywilnego (też - ustalenie właściwości miejscowej) wydaje zaświadczenie o braku okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa z wymienioną w zaświadczeniu osobą dołączając przedłożone dokumenty. W następstwie tego osoby zamierzające zawrzeć małżeństwo wyznaniowe ze skutkami cywilnymi „składają duchownemu zaświadczenie o braku okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa" z załączonymi doń dokumentami. Jeszcze więcej uwagi poświęca tej sprawie projekt RM: mówi się w nim o możliwości zawarcia małżeństwa wyznaniowego „po przedstawieniu duchownemu zaświadczenia kierownika U.S.C. o braku przeszkód do zawarcia małżeństwa wskazanych w przepisach kro.; w innym miejscu projekt zobowiązuje kierownika U.S.C. do wydania osobom zamierzającym zawrzeć małżeństwo wyznaniowe ze skutkami cywilnymi zaświadczenia o braku przeszkód do zawarcia małżeństwa wraz z załączeniem dokumentów (ustalona jest także właściwość miejscowa takiego U.S.C.). Zaświadczenie powinno także zawierać "informację o treści złożonych oświadczeń w sprawie nazwisk przyszłych małżonków i ich dzieci, albo o braku takich oświadczeń". Jednocześnie kierownik U.S.C. „wyjaśnia osobom zamierzającym zawrzeć małżeństwo warunki konieczne dla wywołania przez małżeństwo wyznaniowe skutków cywilnych i następstwa niezachowania tych warunków". Osobiście zgłaszam zastrzeżenie wobec niepotrzebnego powtórzenia treści tego ostatniego przepisu, zawartego w art. 4 § 2 kro. oraz w art. 12 a ust. 2 prawa o aktach stanu cywilnego. Zaświadczenie, o którym mowa wyżej, z wyjątkiem okoliczności uzasadnionych ważnymi względami „nie może być wydane przed upływem miesiąca od dnia, kiedy osoby zamierzające zawrzeć takie małżeństwo, złożyły przed kierownikiem U.S.C. pisemne zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie tego małżeństwa".
Z powyższych proponowanych w tej dziedzinie przepisów wynika, że większość projektów przywiązuje dużą wagę do czynności i dokumentów poprzedzających zawarcie małżeństwa wyznaniowego ze skutkami cywilnymi. Jest to tendencja ze wszech miar słuszna, mająca na celu zapobieżenie wszelkim nieprawidłowościom, które mogłyby wystąpić w procesie wykonywania art. 10 Konkordatu.
c) Z kolei poszczególne projekty zajmują się procedurą (czynnościami) konieczną do spełnienia przez duchownego, aby małżeństwo stricte religijne, po jego zawarciu, mogło uzyskać charakter małżeństwa wyznaniowego ze skutkami cywilnymi. Projekt UP, poza sygnalizowanymi już wcześniej w innym kontekście, sytuacjami (por. pkt 4 a i b) stwierdza wyraźnie, że o zawarciu tak rozumianego małżeństwa wyznaniowego „duchowny, który go udziela jest obowiązany informować właściwy miejscowo U.S.C. Niedopełnienie tego obowiązku nie wpływa na sytuację prawną małżonków"; podobnie jak większość projektów szczegółowe zasady i tryb dokonywania wszelkich czynności związanych z zawarciem małżeństwa wyznaniowego projekt ów odsyła do określenia przez Ministra Sprawiedliwości i Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.
Projekt PSL poza niektórymi wcześniejszymi informacjami w pokrewnych sprawach (por. pkt 2 a, 4 a) nie zawiera żadnych innych propozycji. Natomiast projekt UW zobowiązuje wyraźnie duchownego do „niezwłocznego spisania protokołu stwierdzającego zawarcie małżeństwa wyznaniowego oraz treść oświadczeń nupturientów o wstąpieniu w związek małżeński oraz w sprawie nazwisk małżonków i dzieci". Protokół, który powinien być podpisany przez duchownego, małżonków i dwóch świadków pełnoletnich, służyć ma wyłącznie „jako podstawa sporządzenia aktu małżeństwa przez kierownika U.S.C.".
Kwestię protokołu podnosi również projekt RM, głosząc, że duchowny, przed którym zostało zawarte małżeństwo wyznaniowe z wyrażoną wolą wywołania skutków cywilnych „niezwłocznie sporządza w dwóch egzemplarzach protokół stwierdzający złożenie tych oświadczeń"; zamieszcza się w nim również informację o nazwisku małżonków i dzieci zgodnie z treścią omówionego wcześniej „zaświadczenia" (por. pkt 4 b). Podobnie jak w projekcie UW protokół ten ma służyć wyłącznie jako podstawa zarejestrowania małżeństwa w U.S.C. Także duchowny niezwłocznie wręcza każdej z osób zawierających takie małżeństwo jeden egzemplarz tego protokołu. Wyrażam opinię, że podstawą ostatecznych rozstrzygnięć legislacyjnych powinny być zbieżne na ogół rozwiązania proponowane w projektach UW i RM.
d) Kolejną kwestią wywołującą najwięcej kontrowersji i uregulowaną w projektach niejednolicie jest sprawa poinformowania właściwego U.S.C. o zawartym przed duchownym małżeństwie z zamiarem jego rejestracji dla wywołania skutków cywilnych. O obowiązku takiego informowania i skutkach prawnych jego niedopełnienia stwierdzał już wcześniej w innym kontekście projekt UP (por. pkt 4 c). Pozostałe projekty przewidują rozwiązania zgodnie z art. 10 ust. 1 pkt 3 Konkordatu, aczkolwiek czynią to w różnej formie. Według projektu PSL „właściwy duchowny winien w ciągu 5 dni roboczych następujących po dniu zawarcia małżeństwa w formie wyznaniowej przesłać właściwemu U.S.C. odpis zupełny aktu zawarcia małżeństwa wraz z oryginałem oświadczenia małżonków w przedmiocie skutków cywilnych małżeństwa, w tym także oświadczenia o nazwisku małżonków i ich dzieci". Podobny sens zawiera projekt UW, używając wszelako zwrotu: „przed upływem pięciu dni", pomijając słowo „roboczych" oraz nieco inaczej określając przesłane do U.S.C. dokumenty. Główną wszelako różnicą jest sam protokół, o którym była mowa wyżej, zważywszy, że w projekcie PSL protokół taki nie występuje (jedynie oryginały oświadczeń małżonków..) a wymagany jest za to pełny odpis aktu zawarcia małżeństwa. Podobnie jak w projektach już wymienionych projekt RM przewiduje że „w celu zarejestrowania małżeństwa w księgach stanu cywilnego każda z osób zawierających małżeństwo, albo obie te osoby razem przekazują protokół U.S.C., który wydał zaświadczenie (..) w terminie nie dłuższym niż pięć dni od złożenia oświadczenia o woli wywołania skutków cywilnych małżeństwa wyznaniowego", a gdy nastąpi uchybienie terminowi - oświadczenie o zawarciu tego małżeństwa nie wywołuje skutków cywilnych. Tu również pominięte zostało słowo „roboczych", a ponadto obowiązek przekazania do U.S.C. omówionego wcześniej protokołu nałożony został na osoby zawierające małżeństwo, a nie na duchownego. Według mojej opinii sprawy te powinny zostać określone jednoznacznie: celowe jest uwzględnienie „dni roboczych", a ponadto - trzeba się zdecydować na jednolitą i bardziej skuteczną procedurę przekazywania odpowiednich dokumentów małżeństwa zawieranego przed kapłanem do U.S.C. celem wywarcia skutków cywilnych.
e) Wreszcie projekty zajmują się główną formalnością, od której zależy uzyskanie rangi prawnej małżeństwa wyznaniowego analogicznej do rangi małżeństwa cywilnego. Co prawda na temat ten nie wypowiada się zupełnie projekt UP. Natomiast projekt PSL mówi o czynności warunkującej wywieranie skutków cywilnych małżeństwa wyznaniowego, jaką jest „zarejestrowanie małżeństwa w Urzędzie Stanu Cywilnego" oraz o tym, że „akt małżeństwa zawarty w formie wyznaniowej sporządza się niezwłocznie po otrzymaniu przez U.S.C. wniosku o wpisanie małżeństwa do aktów stanu cywilnego". Projekt UW normuje sprawę sporządzania przez kierownika U.S.C. aktu małżeństwa (na podstawie przedłożonego protokołu - zob. wcześniej pkt 4 c) oraz niemożności sporządzenia tego aktu jeśli protokół przekazano do U.S.C. po upływie wymienionych wyżej 5-ciu dni, chyba że przyczyną opóźnienia była siła wyższa). (Projekt PSL mówi również o uzasadnionej możliwości niedotrzymania terminu sporządzenia aktu małżeństwa „z ważnych przyczyn"). Projekt RM mówi również o rejestracji małżeństwa w księgach stanu cywilnego, czego warunkiem jest omówiony wcześniej protokół (zob. pkt 4 c). Mowa jest tu także o niedotrzymaniu terminu 5 dni, jako warunku nie wywoływania skutków cywilnych, chyba że opóźnienie nastąpiło wskutek siły wyższej. Wreszcie projekt stwierdza, w odniesieniu do małżeństwa wyznaniowego ze skutkami cywilnymi, że „rejestracji związku małżeńskiego dokonuje kierownik U.S.C., który wydał zaświadczenie".
5. Niektóre projekty normują fragmentarycznie inne kwestie związane z małżeństwem wyznaniowym wywołującym skutki cywilne. Niemożliwe jest w niniejszej opinii wszystkie wymieniać, dlatego też zostaną tu pominięte jako nie mające bezpośredniego związku z Konkordatem i procesem dostosowywania do jego postanowień przepisów prawa polskiego. Wypada jedynie nadmienić, że w związku z zamierzonym wprowadzeniem do systemu prawa polskiego instytucji małżeństwa wyznaniowego ze skutkami cywilnymi projekt PSL proponuje drobne zmiany w Kodeksie postępowania cywilnego.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Zmiany w prawie związane z ratyfikacją Konkordatu W sprawie procedury ratyfikacji Konkordatu

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word