|
Chcesz wiedzieć więcej? Zamów dobrą książkę. Propozycje Racjonalisty: | | |
|
|
|
|
Prawo » Historia prawa
Bronisław Wróblewski prekursor socjologii historycznej [3] Autor tekstu: Jerzy Kolarzowski
2.
B. Wróblewski zastosował socjologię do badań nad historią prawa karnego.
Powstała w ten sposób socjologia historyczna pomogła w wyjaśnieniu genezy
prawa karnego w społeczeństwach pierwotnych. Umożliwiła ona także prześledzenie zmian w zakresie prawa karnego, będących świadectwem ewolucji społeczeństw. Przechodzenie
od organizacji rodowo-plemiennych do społeczności zorganizowanych w państwa
przedstawił na przykładach
zaczerpniętych z różnych kręgów kulturowych i okresów historycznych. Ta
rozległość ujęcia ma w zamierzeniu B. Wróblewskiego prowadzić do przedstawienia najwcześniejszych form działania
prawa karnego. Są nimi stosunki w obrębie rodów, nazywane wewnątrzgrupowymi,
oraz relacje pomiędzy rodami, nazywane przez B. Wróblewskiego krewniaczymi
reakcjami międzygrupowymi.
B.
Wróblewski próbował odtworzyć historię systemu represji karnej we wspólnocie
plemiennej. W ślad za innymi badaczami tej problematyki uważał ród za wyodrębnioną,
podstawową jednostkę organizacji społecznej. Wskazywał na zasadniczą różnicę w stosunkach społecznych w zależności od tego, czy dana reakcja miała
miejsce między członkami tej samej wspólnoty rodowej, czy też między
przedstawicielami różnych rodów. Reakcje wewnątrzgrupowe ujmował B. Wróblewski
podług standardów ówczesnej antropologii i tłumaczył instynktem
„upodobnienia". Pisał o tym w sposób następujący: „… dla
danej grupy społecznej możemy podać przeciętny szablonowy sposób postępowania
ludzkiego, szablon w wytworach i faktach społecznych, wreszcie w tworach
kulturalnych. Wszystko co
odbiegnie od tej przeciętności będzie się spotykało z taką czy inną
reakcją, chociażby się ona wyrażała jedynie w oznakach zdziwienia,
zdumienia, nieaprobaty wśród szerokich mas lub poszczególnych jednostek
danej grupy społecznej" [ 23 ].
Przywoływał w tym miejscu najróżniejsze opisy tak zwanej krwawej pomsty, którą
określa mianem krewniaczych reakcji międzygrupowych [ 24 ].
Wskazywał na jej
ewoluowanie od stanu permanentnej wojny do stanu ograniczonej walki i od stanu
ograniczonej walki do związków pokojowych. Wielokrotnie wskazywał wpływ
zwyczajów plemiennych na późniejsze prawo stanowione w średniowiecznej
Europie.
Dla
zaistnienia zjawiska nazwanego krwawą pomstą, jak twierdził B. Wróblewski,
społeczeństwo pierwotne musi posiadać rozwiniętą organizację wewnętrzną
opartą na więzach krwi. Krwawa pomsta była wynikiem takich zachowań, jak zabójstwo
czy zranienie członka rodu przez osobę spoza rodu, a także, u niektórych ludów,
wynikiem kradzieży środków do życia lub narzędzi do ich zdobywania (bydło,
konie, broń myśliwska). Zabójstwo członka rodu (poza polem walki na wojnie)
zawsze i w różnych szerokościach geograficznych spotykało się z najostrzejszą reakcją. Kolejnym częstym powodem wystąpienia surowej reakcji
krewniaczej była obraza, przyjmująca najrozmaitszą postać w zależności od
zwyczajów miejscowych. B. Wróblewski tłumaczył to tym, że zarówno przy zabójstwie,
jak i przy obrazie, mamy do czynienia z naruszeniem szeroko pojmowanego instynktu
samozachowawczego jednostki. Dla członka rodu, utożsamiającego się z grupą,
instynkt samozachowawczy był źródłem uczuć wyższych. Międzygrupową
reakcję ujemną B. Wróblewski uzasadniał także poczuciem odpowiedzialności
jednostek za wspólnotę rodową, do której przynależeli. Agresywność
reakcji stymulował stopień otwartości rodu w stosunku do osób z zewnątrz. Grupy pierwotne o silnych barierach, ograniczających możliwość
kontaktów z innymi, pozostawały często w stanie permanentnej wojny. Natomiast
grupy otwarte na stosunki z sąsiadami, zazwyczaj na wyższym poziomie
cywilizacyjnym, szukały pokojowych dróg koegzystencji
(np. ożywiony handel), starając się jednocześnie pokojowo rozstrzygać
wszelkie zaistniałe konflikty. Najwięcej przykładów na tego rodzaju zróżnicowanie
można odnaleźć w przekazach opisujących okres wędrówki ludów w Europie.
We wczesnym etapie organizacji pierwotnych istniała odpowiedzialność zbiorowa
całego rodu. Nie były z niej wyłączone nawet dzieci. Pastwienie się nad złapaną
lub wydaną przez własny ród ofiarą było zjawiskiem zwykłym. Złagodzenie
zachowań wynikających z krwawej pomsty, a polegających na szybkim uśmierceniu,
zranieniu winnego, należy do czasów późniejszych. Uzasadnienie metafizyczne
reakcji krewniaczych — zadośćuczynienie duchowi zmarłego — stanowiło obok
poczucia więzi grupowej, o psychicznej genezie zjawiska. B. Wróblewski zauważał,
iż ewolucja form rytualnych, mająca swe źródło w świadomości mitycznej
ludów pierwotnych, doprowadziła do
złagodzenia reakcji krewniaczych [ 25 ].
Pierwszym wielkim krokiem postępu w reakcjach międzygrupowych była zasada
talionu. Uczeni dopatrują się w niej przejawu poczucia sprawiedliwości,
obecnego u bardziej zorganizowanych ludów z jednoosobowym przywództwem. Na
temat zasady talionu przytaczał B. Wróblewski odpowiedni ustęp Koranu:
„O wierni! Kara talionu jest wam przypisana za morderstwo… Ten, który
osiągnie przebaczenie swego brata będzie obowiązany zapłacić pewną sumę i kara będzie wymierzona przeciw niemu humanitarnie. Jest to złagodzenie ze
strony naszego Pana i łaska jego
miłosierdzia… W prawie talionu jest wasze życie, o ludzie obdarzeni
rozumem!" [ 26 ].
Skutek praktyczny talionu był taki, że krwawa reakcja mogła być zastosowana
tylko przy zabójstwie, zaś w innych wypadkach nie była wykonywana. Niektóre plemiona przewidywały określony
termin, w jakim krewni zabitego mogli zgładzić krzywdziciela, a gdy to nie
nastąpiło w określonym czasie — winny wysyłał posłów, płacił okup i odbywało się rytualne pojednanie. Z owych plemiennych zwyczajów zrodziła się
instytucja, znana prawodawstwu średniowiecznej Europy, pod nazwą pojednania i okupu. W okresie roku i sześciu tygodni od obwieszczenia o zabójstwie
winowajca mógł się obawiać zemsty, zaś po tym czasie
krewni zabitego za pośrednictwem mediatorów ustalali wysokość okupu.
Na drodze ewolucji doszło do stworzenia rytualnej możliwości uniknięcia
rozlewu krwi — był nią ceremoniał pokory, związany zawsze z okupem. Pokora
była aktem symbolicznym, wyrażającym na zewnątrz pojednanie się stron. Często
przybierała ona formę inscenizowanej walki. Wraz z rozpowszechnieniem się
chrześcijaństwa na terytorium całej Europy akt pokory uległ silnym wpływom
religijnym. Następowało to albo przez proste naśladownictwo pokuty kościelnej,
albo przez świadomą interwencję kościoła w pogańskim obrzędzie [ 27 ].
Nieodłącznym
elementem pokory był okup. Formy okupu przekazywanego rodzinie zmarłego były
różne. Sposób przekazania okupu był szczególnie uroczysty dla podkreślenia
związku otrzymywanych dóbr z ideą odkupienia. W rzeczywistości, poszkodowani
starali się o jak najwyższy okup, przedkładając zabezpieczenie materialne
nad zadośćuczynienie krzywdzie moralnej. Następstwem tego
były porozumienia zawierane między rodami, określające formę i rodzaj zobowiązania przy pojednaniu, przede wszystkim zaś wysokość okupu.
Sytuacja obwinionego wyglądała odmiennie, jeżeli zdołał on uzyskać
przebaczenie swojej ofiary. Przebaczenie, choćby śmiertelnie rannego, zwalniało
od sądu i płacenia okupu. Również pojednanie ze stroną skarżącą powodowało,
iż nawet skazanych na karę śmierci, od kary tej uwalniano.
Istniała
jeszcze jedna forma uniknięcia odpowiedzialności dla zagrożonych przez pomstę — były nią, znane już najstarszym systemom prawnym, azyle [ 28 ].
B. Wróblewski wymieniał trzy grupy azylów: azyl gościnności, azyl władcy i azyl miejsca. Azyl gościnności obowiązywał z chwilą wejścia do domu
ofiary, azyl władcy od momentu udzielenia go przez panującego, azyle miejsca
dawały niektóre sanktuaria czy nawet miasta (u Żydów prawo przewidywało sześć
miast udzielających schronienia zagrożonym przez pomstę).
Asymilację
pierwotnych reakcji międzygrupowych możemy obserwować w pomnikach prawa średniowiecznego
[ 29 ].
Mamy wówczas najczęściej do czynienia z pewnymi ograniczeniami krwawej
pomsty. Ograniczenia te dotyczyły albo osób, w stosunku do których krwawa
pomsta mogła być wykonywana (nie
jak dawniej w stosunku do wszystkich członków rodu), albo okresu jej wykonania
(np. sześć tygodni) czy wreszcie sankcji prawnej (dopiero po wydaniu
wyroku sądowego ). W prawodawstwie feudalnym zaczęto dokładnie
wyznaczać wysokość okupu — główszczyzny, uzależniając ją od przynależności
stanowej ofiary [ 30 ].
1 2 3 4 5 6 Dalej..
Przypisy: [ 23 ] B. Wróblewski, Penologia , t. 1, s. 121. [ 24 ] "Jeśli się mówi o pomście krwawej, to się ma na względzie moment zemsty, który jest częstotliwy,
lecz nie istotny dla samego przebiegu reakcji. 'Krwawa' w połączeniu z pomstą
może oznaczać zemstę za krew, albo zemstę w swoim przebiegu krwawą.
Pierwsze nie odpowiada rzeczywistości, gdyż reakcje międzygrupowe typu
krwawej pomsty nie obejmują wyłącznie wypadków przelania krwi, drugie zaś
nie jest dla niej swoiste, gdyż krew jest znamieniem każdej wojny, z której
form wydzielamy pomstę krwawą. Prawidło jest więc używać terminu — 'międzygrupowa
reakcja krewniacza'". B. Wróblewski, Penologia. t. 1, s. 43. [ 25 ] "Krewniacze reakcje międzygrupowe,
miały u podstawy istnienie więzi pomiędzy poszczególnymi członkami danej
grupy. Ta więź krwi, więź fizjologiczna, słabła w miarę rozrastania się
grupy… przed całkowitym rozpadnięciem się… raczej trzymała się siłą
tradycji, o ile chodziło o większe zbiorowości niż rodzina" .B. Wróblewski,
Penologia t. 1, s. 96. [ 26 ] Koran, przekł. z arabskiego J. Bielawski. Warszawa 1986,
s. 142. [ 27 ] Oto
opisy pokory cytowane przez B. Wróblewskiego: „… zabójca tylko w bieliźnie,
boso i bez czapki pełznie na czworakach ku mścicielowi, mając na szyi, na
rzemieniu zawieszoną broń, którą popełnił zabójstwo, a którą podtrzymują
czasem za końce dwaj sąsiedzi" za: S. Ciszewski Wróżda i pojednanie.
Studium etnologiczne, Warszawa 1900, s. 49. I opis przytoczony przez B. Wróblewskiego
za W. Maciejowskim z Historii prawodawstw słowiańskich 1900 b.m. w. :
„Odbywa się w kościele, gdzie zostają umieszczone maty pokryte czarnym
suknem. Jest odpowiednia msza za duszę zmarłego, dokoła katafalku stoją
stronami uczestnicy pojednania. Podczas ofertorium padają na kolana główni
winowajcy i na klęczkach, boso, z gołymi mieczami w rękach przesuwają się
na stronę "bolejącą", wręczając jej swoje miecze i błagając o przebaczenie". B. Wróblewski, Penologia, t. 1, s. 71, [ 29 ] Przytaczane przez B. Wróblewskiego kroniki rosyjskie z okresu panowania Włodzimierza
Wielkiego odnotowują ciekawe zjawisko — starcie między koncepcją etyki chrześcijańskiej a reakcjami międzygrupowymi. Wywodząca się z Grecji hierarchia kościelna nie
godziła się na funkcjonowanie pomsty, jako metody zażegnywania sporów,
ponieważ religia chrześcijańska nie pozwalała na zemstę. Wobec powszechnego
oporu możnych nie zdołano jednak przezwyciężyć dawnych zwyczajów prawnych i nowopowstające redakcje zbioru praw tzw. Ruskiej Prawdy zawierały
pomstę, jako wkomponowaną instytucję systemu. [ 30 ] "Najdłużej trwały reakcje między — i wewnątrzfamilijne — krwawe reakcje, co jest zrozumiałe z powodu najdłuższego utrzymywania się w tych ugrupowaniach silnej więzi wewnętrznej". B. Wróblewski, Penologia.
t. 1, s. 86. « Historia prawa (Publikacja: 06-03-2006 )
Jerzy KolarzowskiDoktor habilitowany, adiunkt w Instytucie Historyczno-Prawnym Uniwersytetu Warszawskiego (Wydział Prawa i Administracji). Współzałożyciel i rzecznik prasowy PPS (1987 - luty 1988), zwolniony z pracy w IPiP PAN (styczeń 1987), współredagował Biuletyn Informacyjny Ruchu Wolność i Pokój (1986–1987), sygnatariusz platformy Wolność i Pokój (1985), przekazywał i organizował przesyłanie m.in. do Poznania, Krakowa, Gdańska, Lublina i Puław wielu wydawnictw podziemnych. Posiada certyfikat „pokrzywdzonego” wystawiony przez IPN w 2003 r. Master of Art of NLP. Pisze rozprawę habilitacyjną "U podstaw europejskiej filozofii praw człowieka. Narodziny jednostki w sferze publicznej i prywatnej w pismach Braci Polskich". Zainteresowania: historia instytucji życia publicznego i prywatnego, myśl etyczna i religijna Europy (zwłaszcza okresu reformacji). Bada nieoficjalne nurty i idee inspirujące kulturę europejską. Hobby: muzyka poważna, fotografia krajobrazowa. Autor książki Filozofowie i mistycy Liczba tekstów na portalu: 51 Pokaż inne teksty autora Najnowszy tekst autora: Polski i brytyjski samorząd terytorialny - zasadnicze różnice | Wszelkie prawa zastrzeżone. Prawa autorskie tego tekstu należą do autora i/lub serwisu Racjonalista.pl.
Żadna część tego tekstu nie może być przedrukowywana, reprodukowana ani wykorzystywana w jakiejkolwiek formie,
bez zgody właściciela praw autorskich. Wszelkie naruszenia praw autorskich podlegają sankcjom przewidzianym w
kodeksie karnym i ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.str. 4626 |
|