Markiz de Pombal i ojciec Malagrida - rozsądek w walce z ignorancją i fanatyzmem

Markiz de Pombal i ojciec Malagrida - rozsądek w walce z ignorancją i fanatyzmem [1]

W XVIII wieku lata potęgi portugalska stolica miała już za sobą, jednak w żadnym razie nie była miastem biednym. Na początku XVIII wieku transporty brazylijskiego złota zalały kraj, umożliwiając królowi Janowi V pobudowanie kilku barokowych teatrów i kościołów. Już w XVI wieku Portugalia przestawiała się na import zboża, ponieważ chłopi masowo porzucali ziemię, gdyż zamiast zaharowywać się na polu, woleli zaokrętować się do Indii i przywieźć skrzynię pieprzu. Jan V starał się przeciwstawić temu niekontrolowanemu odpływowi ludności ^{[ 1 ]}.

Panujący w latach 1648-1706 roku Piotr II, zw. „spokojnym" (Pedro o Pacífico) próbował bezskutecznie wprowadzić do kraju absolutyzm ^{[ 2 ]}, merkantylną ekonomię i przemysł tekstylny (bazując na teoriach merkantylisty Duarte Ribeiro de Macedo, wyłożonych w rozprawie z 1675 roku) ^{[ 3 ]}, jednak wobec oporu konserwatywnej szlachty nie uczynił na tym polu znaczących postępów, musiał bowiem manewrować miedzy różnymi stronnictwami na dworze. W 1700 przyzwolił na akcję inkwizycji przeciw właścicielom młynów tkackich, zaaresztowano ich wówczas aż 18. Problemy władcy rozwiązało odkrycie złota w Brazylii w 1697 roku. Złoto dało jemu i jego następcom niezależność finansową od kortezów i szlachty, tak że parlament zwołano dopiero w 1822 roku (Jan V wspominał o zamiarze zwołania kortezów, ale w końcu ustanowił nowe podatki bez zgody stanów ^{[ 4 ]}, a ministrowie portugalscy mieli, według niektórych historyków, większą władzę, niż ci w służbie Fryderyka II Wielkiego, króla Prus ^{[ 5 ]}. Złoto i podpisany w 1703 roku traktat ekonomiczno-sojuszniczy z Anglią miały jednak także jeden negatywny skutek. Dwór pewny dostaw kruszcu i możności wyrównania bilansu eksportem wina, zrezygnował z jakiejkolwiek innowacyjności technologicznej na pół wieku ^{[ 6 ]}. Nawet flotę handlową zaniedbano, opierając się coraz bardziej na ochronie statków płynących z brazylijskim złotem. Do owej ochrony zatrudniano cudzoziemców jako oficerów i marynarzy, zamiast szkolić rodaków ^{[ 7 ]}.

Jan V Wielkoduszny, - Joāo V o Magnânimo, panujący od 1706 roku do 1750 roku, całymi garściami czerpał zyski z brazylijskich kopalni. Przy okazji nie miał, jak się zdaje, zbyt wysokiego mniemania o pracowitości swych poddanych, skoro mawiał: „bóg dał jednym pracowitość, a innym metale szlachetne", co nie przeszkadzało Portugalczykom uważać się m. in. za doskonałych rzemieślników ^{[ 8 ]}. W 1709 Jan V, chcąc powstrzymać wyludniającą metropolię emigrację do Brazylii, wprowadził zakaz wyjazdów. Złoto pozwoliło na stworzenie nowej wąskiej wykształconej kosmopolitycznej elity, której przedstawiciele jeździli po Europie i zakładali biblioteki,. Niestety elita ta była początkowo odcięta od problemów własnego kraju, podobnie zresztą jak wzbogacony kler i otoczony pysznym i skomplikowanym ceremoniałem król i arystokraci. Szlachta głównie jadała u siebie nawzajem, i spotykała się wspólnie na ploteczkach ^{[ 9 ]}. Arystokraci lubili chadzać do miejsc gdzie tańczyły piękne murzynki, w nadziei na rozkosze cielesne, własne żony jednak zazdrośnie zamykali w domach, niczym renesansowi florentyńczycy. Bogaci szlachcice często mieli kochanki, którym czasem nawet wypłacali pensje, gdy ich wdzięki przywiędły. Król Jan V, który ponoć miał więcej ubrań w swej garderobie niż wszystkie modne sklepy Lizbony dawał przykład elegantom szlacheckim, którzy nosili to, co było najmodniejsze w Paryżu ^{[ 10 ]}. Na ulicy eleganci, z biskupami włącznie i elegantki kazali się wozić w lektykach z zasłoniętymi oknami ^{[ 11 ]}. Rodzina królewska zastanawiała się nad przeprowadzką do bogatej, dzięki uprawom tytoni i złotu, Brazylii, by stamtąd rządzić zbiedniałą Portugalią, pomysł ten doczeka się realizacji w wieku XIX ^{[ 12 ]}.

W latach trzydziestych XVIII wieku najłatwiej dostępne złoża zaczynały się wyczerpywać i trzeba było inwestować w dotarcie do tych bardziej wymagających, jednocześnie jednak znaleziono w Brazylii diamenty, ale i te zyski trafiły szybko do obcych rąk — tym razem holenderskiego konsula w Lizbonie ^{[ 13 ]}. Portugalii wyraźnie brakowało własnej prężnej i zasobnej klasy kupieckiej, o jej powstanie będzie zabiegał markiz de Pombal w drugiej połowie stulecia.

Jan V nie wykorzystał niestety dostaw brazylijskiego złota dla unowocześnienia zacofanej infrastruktury i gospodarki kraju. Wiele terenów na południe od Tagu zajmowały nieużytki. Kiepsko też działała administracja ^{[ 14 ]}. Król zdołał jednak stworzyć sobie (dzięki pensjom wypłacanym z brazylijskiego złota), nową niezależną od arystokratów elitę intelektualistów ^{[ 15 ]}, na której bazował później w swych reformach Pombal. Jan V kazał też zbudować w pałacu królewskim obserwatorium astronomiczne ^{[ 16 ]}.

Lizbona początku wieku XVIII zalewana była cudzoziemskimi wyrobami. Miasto skupowało nawet zagraniczną używaną odzież, co budziło protesty, gdyż przecież część z niej mogła należeć do gruźlików lub trędowatych. Próby implantacja przemysłu w Portugalii w początkach wieku zwykle się nie udawały. W roku 1718 ambasador portugalski we Francji skłonił znanego producenta luster by otworzył w Portugalii fabrykę szkła. Przedsiębiorstwo szybko jednak splajtowało. Za to sukces odnotowała założona w roku 1732 w Lizbonie na Campo de Santa Clara odlewnia złota kierowana przez Nicolau Lavanche metalurga z Liege, którego sprowadzono do Portugalii ze względu na zamówienie dzwonów do kościoła kompleksu w Mafrze. W roku 1734 powstała w Lizbonie fabryka jedwabiu Francuza Roberta Godin ^{[ 17 ]}.

Król Jan V założył w 1720 roku Akademię Historii wzorowaną na Akademii Francuskiej Richeuliego. Jej członkowie wypracowywali „Verdadeiro Metodo de Estudar" (właściwą metodę badawczą). Właściwym jej twórcą był filozof Luís António Verney (1713-1792), autor dzieła właśnie o tytule: O Verdadeiro Método de Estudar (1746) ^{[ 18 ]}. Nauka jednak dalej grzęzła w średniowiecznej scholastyce i abstrakcyjnych, nic nie wnoszących rozważaniach czy komentarzach do Arystotelesa. Dyplomata Jose de Cunha Brochado, stwierdzał, że np. Francuzi widzieli Portugalię jako kraj ludzi ignoranckich i obojętnych na wszystko, nie znających nauki, ani nawet własnej historii czy interesów, w którym to kraju szlachta uważała się za bogów i unikała handlowania, jako zajęcia rzekomo zbyt poniżającego, jeśli ktoś zdradzał pasję naukową , to powszechnie uważany był za „człowieka studiującego, co oznaczało niewiele lepiej niż "wariat" ^{[ 19 ]}. Intelektualiści w każdej chwili mogli być oskarżeni przez inkwizycję za sprzyjanie Żydom, jak Jacub de Castro Sarmento czy Ribeiro Sanchez. Intelektualistów nazywano często pogardliwie zcudzoziemszczonymi — estrangeirados. Byli to zwykle wrogowie jezuitów, uciekinierzy i dyplomaci, którzy proponowali Bacona i Newtona i eksperyment w miejsce dogmatów i Arystotelesa. W roku 1725 pewien angielski popularyzator wiedzy głosił, że ma laboratorium wyposażone w mikroskop, teleskop, barometr itd. Każdy głodny wiedzy lizbończyk mógł się więc czegoś nauczyć, ale nauka oficjalna pozostawała skostniała i nieadekwatna do wymagań rzeczywistości. Do nielicznych geniuszy portugalskich tych czasów należał urodzony w Brazylii Bartolomeu de Gusmão, (1685-1724), duchowny i wynalazca, między innymi pierwszego w dziejach działającego pojazdu powietrznego. Gusmao otrzymał miejsce w założonej w 1720 Academia Real da Historia jako jeden z jej 50 członków.

Generalnie technika była w cenie. Gdy w roku 1776 odsłonięto w Lizbonie ogromny pomnik Józefa I, chwalono metalurga o wiele bardziej niż artystę ^{[ 20 ]}.

W 1742 roku Jan V podczas posiedzenia rady doznał paraliżu, który do śmierci uniemożliwiał mu realne sprawowanie rządów. Władca wydany był na pastwę medyków i szarlatanów. Zmarł w 1750 roku, przekazując tron najstarszemu synowi, Józefowi. Józef I rządzić nie lubił, wolał polować i oglądać opery. Za radą spowiednika, matki i ministra Luisa da Cunha wyznaczył Sebastião José de Carvalho e Melo (późniejszego markiza de Pombal) na ministra spraw zagranicznych i wojny.

Jeżeli względem polityczno-społecznym pierwsza połowa XVIII stulecia w Portugalii była zdominowana przez wpływy Kościoła Katolickiego (W 1748 papież Benedykt XIV nadał Janowi V i jego następcom tytuł Najwierniejszego Króla), to druga związana jest z quasi-dyktaturą markiza de Pombal (niedługo po 1750 roku Carvalho e Melo wydalił jezuickiego „wizjonera" o. Malagridę — do którego jeszcze wrócimy — z dworu). Przed trzęsieniem ziemi (1755) Lizbona znajdowała się w niemal karykaturalnie silnych objęciach Kościoła. W 1750 roku było w Lizbonie 40 klasztorów, z tego 30 nie wykonujących żadnych usług edukacyjnych czy szpitalnych. Za brazylijskie srebro zbudowano wiele nowych obiektów sakralnych takich jak klasztor Mafra ukończony w 1730 roku i budowany przez ponad 50.000 ludzi, a nigdy właściwie nie używany, czy kościół Santa Engracia, obok takich budowli jak np. akwedukt wód źródlanych. Zespół pałacowo-klasztorny w Mafrze miał być portugalskim odpowiednikiem pałacu Escorial pod Madrytem. Mafra zdecydowanie kontrastowała swa wspaniałością ze zbiedniałą okolica, w której stanęła ^{[ 21 ]}. Voltaire szydził, że król Jan V chce chyba mieć siostry zakonne jako metresy, skoro wybudował im tak wspaniały „harem" ^{[ 22 ]}. Budowę zakończono dopiero w roku 1750, ale już w 1730 król zażądał, by bazylikę poświecono dokładnie w dniu jego urodzin. By zdążyć na czas z jej wykończeniem trzeba było chwytać wszystkich zdolnych do pracy mężczyzn w całym kraju i powiązanych sznurami przysłać do Mafry. Zebrano 45000 mężczyzn, co wymagało 7000 żołnierzy do nadzoru, z wyjątkiem kamienia wszystkie materiały pochodziły z zagranicy ^{[ 23 ]}.Mimo wielkiej pobożności Jan V nie ustrzegł się konfliktów z Watykanem żądając ze strony tego ostatniego zbyt wielu przywilejów i przejawiając tendencje gallikańskie (tj. dążenia do stworzenia kościoła narodowego) ^{[ 24 ]}.

[ 1 ] J. Pałęcka, O. Sobański, Libońskie ABC,s. 103.

[ 2 ] Niektórzy historycy wiążą portugalski absolutyzm wyłącznie z okresem rządów Pombala, vide: J. Hermano Saraiva, Krótka historia Portugalii, s. 234.

[ 3 ] A. H. Oliveira Marques, Historia Portugalii t. II XVII-XX w., s. 8. Hrabia de Ericeira wskutek niepowodzeń we wdrażaniu rozwiązań merkantylistycznych popełnił samobójstwo, vide: A. H. Oliveira Marques, Historia Portugalii t. II XVII-XX w., s. 9.

[ 4 ] A. H. Oliveira Marques, Historia Portugalii t. II XVII-XX w., 17.

[ 5 ] D. Birmingham, A concise history of Portugal, s. 62.Niektórzy historycy portugalscy podkreślają jednak wyjątkowość siły rządów Pombala, który panował nie tylko nad rządem, ale i nad cały krajem, vide: A. H. Oliveira Marques, Historia Portugalii t. II XVII-XX w.

[ 6 ] D. Birmingham, A concise history of Portugal, s. 64.

[ 7 ] D. Birmingham, A concise history of Portugal, s.68.

[ 8 ] S. Chantal, La vie quotidienne au Portugal après le tremblement de terre de Lisbonne de 1755, s. 26.

[ 9 ] D. Birmingham, A concise history of Portugal, s. 65.

[ 10 ] Jednak w 1731 roku Brytyjczycy sprzedali Portugalczykom 4 razy więcej odzieży niż Francuzi, vide: A. H. Oliveira Marques, Historia Portugalii t. II XVII-XX w., s. 11.

[ 11 ] D. Birmingham, A concise history of Portugal, s. 66.

[ 12 ] D. Birmingham, A concise history of Portugal, s. 68.

[ 13 ] D. Birmingham, A concise history of Portugal, s. 73.

[ 14 ] Od reformy 1736 roku wzrosła rola sekretarzy stanu; ds. królestwa, spraw zagranicznych/wojny i marynarki i terytoriów zamorskich. Ten pierwszy pełnił funkcję szefa rządu, vide: A. H. Oliveira Marques, Historia Portugalii t. II XVII-XX w., s. 17.

[ 15 ] A. H. Oliveira Marques, Historia Portugalii t. II XVII-XX w., s. 20.

[ 16 ] A. H. Oliveira Marques, Historia Portugalii t. II XVII-XX w., s. 33.

[ 17 ] J. Hermano Saraiva, Krótka historia Portugalii, s. 248.

[ 18 ] J. Hermano Saraiva, Krótka historia Portugalii, s. 252.

[ 19 ] J. Hermano Saraiva, Krótka historia Portugalii, s. 246.

[ 20 ] J. Hermano Saraiva, Krótka historia Portugalii, s. 252.

[ 21 ] D. Birmingham, A concise history of Portugal, s. 69.

[ 22 ] D. Birmingham, A concise history of Portugal, s. 70.

[ 23 ] J. Hermano Saraiva, Krótka historia Portugalii, s. 249.

[ 24 ] W latach 1728-1732 Watykan odmawiał nawet utrzymywania stosunków dyplomatycznych z Portugalią, vide: A. H. Oliveira Marques, Historia Portugalii t. II XVII-XX w., s. 42.