Przeciwko rozszerzaniu zakresu działania przymusu i sugestii poza niezbędne minimum Condorcet wysuwa także inne argumenty. Narzucanie ludziom wolności, związane z traktowaniem praw jako „mistycznych tablic spadłych z nieba" — co zarzucał Janowi Jakubowi i jego rewolucyjnym wielbicielom — wiąże się, według niego, z podziałem społeczeństwa na dwie ściśle odgraniczone grupy: „ludzi wierzących i ludzi rozumujących". Taki układ przeczy egalitaryzmowi, choćby gromko głoszono w nim hasła równości. Nawet wszakże gdyby udało się uniknąć podziału na światłą elitę i prowadzoną przez nią masę, nadmiar zakazów i twierdzeń przyjmowanych jako pewniki grozi zahamowaniem postępu. Jak pisze, „Naród nigdy nie zazna wolności stałej, zapewnionej, jeżeli wykształcenie w zakresie nauk politycznych nie będzie ogólne i od wszelkich instytucji społecznych niezależne, jeśli entuzjazm, który obudzicie w duszach obywateli, nie będzie kierowany rozumem, jeżeli ten entuzjazm będzie się mógł rozpłomieniać dla tego, co nie jest prawdą, jeżeli przywiązując człowieka do jego konstytucji, praw i wolności za pomocą przyzwyczajenia, wyobraźni i uczucia, nie dacie mu przez oświatę ogólną środków do tego, by tę konstytucję jeszcze udoskonalał, prawa ulepszał, wolność czynił jeszcze całkowitszą". Poza niezależnością nauczycieli szkół wyższych od jakichkolwiek czynników politycznych, niezbędna do tego celu okazuje się także swoboda oceny przez uczniów tego, co im się przekazuje. Dzięki spełnieniu tych warunków szkoła zamiast uświęcać przyjęte pojęcia, uczyłaby poddawać je krytycznej ocenie kolejnych, coraz bardziej oświeconych pokoleń.

W tym miejscu widać już dokładnie, że o ile trzecią fundamentalną wartością społeczną obok wolności i równości dla Helwecjusza było szczęście, zaś dla Rousseau braterstwo ^{[ 34 ]}, o tyle Condorcet stawia na ciągłe doskonalenie się człowieka. Ów postulat znajduje wyraz w najbardziej znanej deklaracji filozofa, że „natura nie wyznaczyła żadnego kresu naszym nadziejom i możliwościom". Przekonanie o ludzkiej zdolności samorozwoju, którego „granice, jeżeli nawet istnieją, leżą daleko poza wszystkim, co możemy sobie dziś wyobrazić", pozwala mu uważać postęp moralny, intelektualny i techniczny za proces zupełnie otwarty. Byle w niego nie ingerować ^{[ 35 ]}, byle nie ograniczać wolności wypowiedzi, odkryć naukowych i niezależności nauczania, niechybnie nadejdzie, jego zdaniem, „czas, gdy słońce świecić będzie tylko ludziom wolnym, nie znającym innego prawa niż własny rozum; gdy tyrani i niewolnicy, kapłani oraz ich głupie lub obłudne narzędzia istnieć będą jedynie w historii i w teatrze; gdy interesować się nimi będziemy po to tylko, ażeby litować się nad ofiarami ich przemocy lub oszustwa i aby wobec okropności ich nadużyć zachować zbawienną czujność i umieć rozpoznać i stłumić mocą rozumu pierwsze zarodki przesądów i tyranii, jeśli kiedykolwiek ośmieliłyby się jeszcze pojawić". Edukacja odegrać ma w ziszczeniu się tego planu rolę zupełnie kluczową, podobnie zresztą jak w realizacji społeczno-filozoficznych założeń Rousseau i Helwecjusza.

Ich systemy, jak starałam się powyżej wykazać, pomimo istotnych różnic zawierają wspólne jądro: nacisk na powszechną wolność i emancypację. Późniejsza historia pokaże, iż ze sporów tych trzech filozofów wyłaniać się będą coraz to nowe doktryny i rozwiązania pedagogiczne, mające na celu realizację tego ważnego postulatu. W ten sposób — jakże w duchu filozofii Condorceta — będą oni, zwłaszcza Rousseau, wywierać swój wpływ jeszcze długo po tym, jak minie rewolucyjny „wiek świateł". Upiory co prawda nie ustąpiły pod wpływem ich krytyki, ale rozum na dobre obudził się z „dogmatycznej drzemki".

Tekst ukazał się w kwartalniku naukowym „Rubikon", nr 1-4 (20-23) z 2003 r.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Boska natura czyli powrót Rousseau Czy człowiek jest z natury zły?

Dodaj komentarz do strony..   Zobacz komentarze (1)..

Wyślij mailem..

Wersja do druku    PDF    MS Word